ШКНИНГ
ФУНКСИОНАЛ-СТРУКТУРАЛИ
ТАШКИЛ
ЕТИЛИШИ
ШАХСИЙ
КОМПЮТЕРНИНГ
АСОСИЙ
БЛОКЛАРИ ВА
УЛАРНИНГ
ВАЗИФАЛАРИ
Шахсий
компютернинг
структурали
тузулиш схемаси
14-расмда
келтирилган.
Тактли
импулслар
гевератори електр
импулслари
кетмакетлигини
ишлаб чи=аради;
ишлаб
чи=арилаётган
импулсларнинг
частотаси машинанингтактли
частотасини
ани=лайди.
14-расм.
Шахснй
компышернияг
струкгураян
схемаси.
=ышни
импулслар
орасидаги
ва=т орали\и машина
ишининг
битта такти
ва=тини ёки
оддийгина, машина
иш тактини ани=лайди.
Микропросессор
(МП) ШК нинг марказий
блоки былиб,
у машинанинг
барча
блоклари
ишини
бош=ариш щамда
ахборот
устида арифметик
ва манти=ий амалларни
бажариш учун мылжалланган.
Микропросессор
таркибига
=уйидаги
=урилмалар
киради.
Бош=ариш
=урилмаси (Б=): машинани
щамма
блокларига
керакли
ва=тда ани=
бош=ариш сигналларини
шакллантиради
ва узатади
(бош=арувчи импулсларни),
бу сигналлар
бажарилаётган
амал
хусусияти ва
олдинги амаллар
натижалари
билан
белгиланади;
бажарилаётган
амал
ишлатадиган
хотира
ячейкалари
адресларини
шакллантиради
ва бу
адресларни ЭЩМ
ни мос
блокларига
узатади;
бош=ариш
=урилмаси импулсларнинг
таянчли кетма-кетлигини
тактли импулслар
генераторидан
олади.
Арифметик-манти=нй
=урилма (АМК) сонли
ва белгили
ахборот
устида барча
арифметик ва манти=ий
амалларни
бажариш учун мылжалланган
(ШК ларнинг
баъзи моделларида
амалларни
бажарилишини
тезлаштириш
учун =ышимча математик
сопросессор
уланади).
Микропросессорли
хотира (МПХ) машина
ишлашининг енг
я=ин
тактларидаги
щисоблашларда
бевосита
ишлатиладиган
ахборотни
=ис=а ва=т са=лаш,
ёзиш ва
узатиш учун мылжалланган;
МПХ
регистрлар
асосида
=урилади ва машинанинг
ю=ори
тезкорлигини
таъминлаш
учун
ишлатилади,
негаки
асосий
хотира (АХ)
тез ишловчи микропросессорнинг
самарали
ишлаши учун
керак былган маълумотни
ёзиш, =идириш
ва ы=иш
тезлигини
щар доим щам
таъминлайвермайди.
Регистрлар турли
хил
узунликдаги
хотиранинг
тез ишловчи
ячейкалари (1
байт стандарт
узунликка ега
былган ва
тезкорлиги
нисбатан
пастро= АХ
ячейкаларидан
фар=ли ыларо=,).
Микропросессорнинг
интерфейсли
тизими ШК
нинг бош=а
=урилмалари
билан улаш ва
ало=а =илиш
учун мылжалланган,
у ыз ичига МП
нинг ички
интерфейси,
буферли еслаб
=олиш
регистрлари
ва
киритиш-чи=ариш
портларини
(КЧП),бош=ариш
схемалари ва
тизимли
шинани олади.
Интерфейс
(интерфасе)
компютер
=урилмаларини
ызаро мослаш
ва ало=а =урилмалари
тыплани
былиб,
уларнинг
ызаро самарали
ишлашини таъминлайди.
Киритиш-чи=ариш
порти (И/О порт)
улаш
аппаратураси
былиб, микропросессорга
бош=а =урилмаларни
улаш имконини
беради.
Тактли
импулслар
генератори
частотаси
шахсий компютернинг
асосий
тавсифларидан
бири
щисобланади
ва кып
жищатдан унинг
ишлаш
тезлигини
ани=лайди,
негаки машинадаги
щар бир амал маълум
тактлар сони
давонида
бажарилади.
Тизнмли шина компютернинг
асосий
интерфейсли
тизими былиб,
у компютернинг
барча =урилмалари
орасидаги
ызаро
уланишни ва
ало=ани таъминлайди.
Тизимли
шина
=уйидагиларни
ыз ичига
олади:
=ийматларнинг
кодли шинаси
(А=Ш), у операнд
сонли
кодининг (машина
сызи) щамма
разрядларини
параллел
узатиш учун
симлар ва
улаш схемаларини
ыз ичига
олади;
адреснинг
кодли шинаси (А=Ш), у
асосий
хотира
ячейкаларининг
ва таш=и =урилма
киритиш-чи=ариш
портларининг
адреслари кодининг
щамма
разрядларини
параллел
узатиш учун
симлар ва
уланиш схемаларини
ыз ичига
олади;
кырсатмаларнинг
кодли шинаси (ККШ),
у машинанинг
щамма
блокларига
кырсатмаларни
(бош=арувчи
сигналларни,
импулсларни)
узатиш учун
симлар ва
уланиш схемаларини
ыз ичига
олади;
таъминот
(ток) шинаси, у енерготаъминот
тизимига ШК
нинг
блокларини
улаш учун симлар
ва уланиш схемаларини
ыз ичига
олади.
Тизимли
шина
ахборотни
учта ёъналишда
узатилишини
таъминлайди:
1. Микропросессор
билан асосий
хотира орасида.
2. Микропросессор
билан таш=и
=урилмаларнинг
киритиш-чи=ариш
портлари
орасида.
3.
Асосий
хотира билан
таш=и =урилмаларнинг
киритиш-чи=ариш
портлари
орасида
(хотирага
бевосита мурожаат
=илиш режимида).
Барча
блоклар,
ани=рош,
уларнинг
киритиш-чи=ариш
портлари мос
равишда бир
хил шаклга
келтирилган
разъёмлар
(бирикиш
жойлари)
ор=али шинага
бир хил =илиб
уланади:
бевосита ёки
назоратчилар
(адаптерлар)
ор=али. Тизимли
шинани
бош=ариш микропросессор
билан
бевосита ёки
кыпинча
асосий
бош=ариш
сигналларини
шакллантирувчи
шина
назоратчисининг
=ышимча микросхемаси
ор=али амалга
оширилади.
Таш=и =урилмалар
билан тизимли
шина орасида
ахборотни алмашиш
АССИИ
кодларидан
фойдаланиш
билан
бажарилади.
Асосий
хотира (АХ) маълумотларни
са=лаш ва машинанинг
бош=а
блоклари
билан маълумотларни
алмашиш учун мылжалланган.
АХ икки хил еслаб =олувчи
=урилмани ыз
ичига олади: доимий
еслаб =олувчн
=урилма (ДЕ==) ва тезкор еслаб =олувчи
=урилма (ТЕ==).
ДЕ==, (РОМ
Реад Онлй Меморй)
Узгармайдиган
(доимий)
дастурли ва маълумотнома
ахборотларини
са=лаш учун мылжалланган;
Ызида
са=ланаётган маълумотни
фа=ат тезкор
ы=иш имконини
беради (ДЕ==, даги
ахборотни
ызгартириш мумкин
емас).
ТЕ== (РАМ
Рандом
Ассесс Меморй)
ШК жорий ва=т
оралирида
бажараётган,
бевосита
ахборот-щисоблаш
жараёнида
=атнашаётган маълумотларни
(дасгурлар ва
маълумотларни)
тез ёзиш,
са=лаш ва ы=иш
учун мылжалланган.
Асосий
хотиранинг
асосий
афзалликлари
унинг ю=ори
тезкорлиги
ва
хотиранинг
щар бир
ячейкасига
алохида мурожаат
=илиш
(ячейкага
бевосита
адресли мурожаат
=илиш) имкониятидир.
Асосий
хотиранинг
камчилиги
сифатида машина
таъминоти
узилгандан
кейин ундаги маълумотларни
са=лаш имконияти
ёъ=лигини (енергияга
борликдиги)
таъкидлаш
керак.
Асосий
хотирадан
таш=ари ШК
нинг тизимли
платасида енергияга
бо\ли= былмаган
СМОС РАМ (Сомплементарй
Металл-Охиде
Семисондустор
РАМ) хотира
щам мавжуд
былиб, у доимо
ызининг аккумуляторидан
таъминланади;
унда ШК нинг
аппаратли
жойлашиши (компютерда
бор былган щамма
аппаратура)
ты\рисидаги маълумот
са=ланиб, бу
жойлашиш
тизим щар
сафар
уланганда
текширилади.
Таш=и
хотира ШК нинг
таш=и =урилмаси
былиб, бу
=ачондир масалани
ечиш учун
керак былиши мумкин
былган маълумотни
узо= ва=т
са=лаш учун
ишлатилади.
Хусусан,
таш=и
хотирада компютернинг
бутун
дастурий таъминоти
са=ланади.
Таш=и хотира
турли хил еслаб =олиш
=урилмаларини
ыз ичига
олади, лекин
улардан енг кып
тар=алгани,
деярли
исталган компютерда
мавжуд
былган ва
структурали
схемада
кырсатилган
=атти= (=МДЙ) ва егилувчан (ЕМДЙ) магнит
дисклардаги
йи\увчилардир.
Бу йи\увчиларнинг
вазифаси:
катга щажмдаги
ахборотни
са=лаш, сыров
быйича тезда еслаб =олувчи
=урилмага
са=ланаётган
ахборотни
ёзиш ва
узатиш. =МДЙ
ва ЕМДИ фа=ат
конструктив
(тузулиш)
жищатдан, са=ланадиган
ахборот си\ими
ва ахборотни
=идириш, ёзиш
ва ы=иш ва=ти
билан
фар=ланади.
Таш=и хотира
=урилмалари
сифатида
кыпинча яна
оптик
дискдаги
йи\увчилар
(СД-РОМ Сомпаст
Диск Реад
Онлй Меморй)
ва камро=
холларда
кассетали магнит
лентадаги еслаб =олувчи
=урилмалар
(стриммерлар)
ишлатилади.
Таъминот манбаи
ШК нинг
автоном ва
тармо=ди енерготаъминоти
тизимини ыз
ичига олган
блок.
Таймер машина
ичидаги
ща=и=ий ва=т електрон
соати, у
керак
былганда,
жорий ва=т пайтини
автоматик
олишни таъминлайди
(йил, ой,
соатлар, минутлар,
секунддар ва
секунд
улушлари). Таймер
автоном таъминот
манбаига
аккумуляторга
уланади ва машина
тармо=дан
узилганда щам
ишлайверади.
ШК
нинг таш=и
=урилмалари (ТК) щар
=андай
щисоблаш комплексининг
мущим
таркибий =исмидир,
шуни айтиш
етарлики, ТК,
бутун ШК нархининг
80 85 % ини ташкил етади.
ШК
нинг ТК, машинани
таш=и мухит:
фойдаланувчилар,
бош=ариш объектлари
ва бош=а ЭЩМлар билан
ызаро ишини
таъминлайди.
Таш=и =урилмаларга
=уйидагилар
киради:
Таш=и еслаб
=олиш =урилмалари
(ТЕ==) ёки ШК нинг
таш=и
хотираси;
фойдаланувчининг
муло=ат
воситалари;
маълумотларни
киритиш =урилмалари;
маълумотларни
чи=ариш =урилмалари;
ало=а ва
телекоммуникасия
воситалари.
Фойдаланувчининг
муло=ат
воситалари ыз
таркибига
видеотерминалларни
(сисплейлар)
ва маълумотни
нут=ли
киритиш-чи=ариш
=урилмаларини
олади.
Видеомонитор
(дисплей) ШК га
киритилаётган
ва ундан
чи=арилаётган
маълумотларни
акс еттириш
учун =урилмадир.
Нут=ли
киритиш-чи=ариш
=урилмалари
тез
ривожланаётган
мултимедиа
воситаларига
киради.
Нут=ли
киритиш =урилмаси
бу турли хил микрофонли
акустик тизимлар,
"товушли
сич=онлар", масалан,
одам
талаффуз
=илаётган
щарф ва сызларни
англай
оладиган,
уларни
идентификасия
=иладиган ва
кодлайдиган мураккаб
дастурли таъминот.
Нут=ли
чи=ариш =урилмаси
бу компютерга
уланган
баланд
гапирувчилар
(динамиклар)
ёки товушли
колонкалар
ор=али ишлаб чи=ариладиган,
ра=амли
кодларни
щарф ва
сызларга
ызгартиришни
бажарадиган
турли хил
товуш
синтезаторлари.
Маълумотларни
киртнш =урилмаларига
=уйидагилар
киради:
клавиатура
ШК га сонли, матнли
ва бош=арувчи
ахборотни
=ылда киритиш
учун =урилма;
график
планшетлар
(дигитайзерлар)
планшет
быйича махсус
кырсаткични
(перони)
щаракатлантириш
ёъли билан
график маълумотларни,
тасвирларни
=ылда киритиш
учун перо
силжиганда
унинг
координаталари
у=илади ва бу маълумотлар
ШКга киритилади;
сканерлар
(укувчи автоматлар)
машинада
ёзилган матнлар,
графиклар,
расмлар, чизмаларни
=о\оздаги
ташувчилардан
автоматик
ы=иш ва ШК га
киритиш учун;
кырсатиш
=урилмалари
(график манипуляторлар)
график
ахборотни
дисплей екранига
киритиш учун курсор
щаракатини екран быйича
бош=ариш ёъли
билан ва
кейинчалик
курсор
координатини
кодлаш ва уни
ШК га киритиш
билан (жойстик
ричаг,
"сич=онча",
трекбол
гардишдаги
шар, ёру\лик
пероси ва б.);
сенсорлик екранлар
тасвирлар,
дастурлар
ёки буйру=ларнинг
алохида елементларини
дисплейнинг
полиекранидан
ШК га киритиш
учун.
Маълумотларни
чи=ариш =урилмаларига
=уйидагилар
киради:
принтерлар маълумотни
=о\озли
ташувчида
=айд етиш
учун ёзувчи
=урилма;
график
кУРЫвчилар
(плоттерлар)
график маълумотни
(графиклар,
чизмалар, расмлар)
ШК дан
=о\оздаги
ташувчига
чи=ариш учун.
Ало=а ва
телекоммуникасия
=урилмалари
приборлар ва
автоматлаштиришнинг
бош=а
воситалари
билан (интерфейслар
мослаштирувчилари,
адаптерлар,
ра=амли-аналог
ва
аналог-ра=амли
ызгартиргичлар
ва ш.ы.) ало=а
=илиш учун ва ШК
ни ало=а
каналларига,
бош=а ЭЩМ ва щисоблаш
тармо=ларига
(тармо=ли
интерфейсли
плата,
"уланишлар",
=ийматларни
узатиш мултиплексорлари,
модемлар)
улаш учун
ишлатилади.
Хусусан,
14-расмда
кырсатилган
тармо=ди
адаптер ШК
нинг таш=и
интерфейсидир
ва у уни ало=а
каналига
бош=а ЭЩМ лар билан
ахборот алмашиш
учун,
щисоблаш тармо\и
таркибида
ишлашга
уланиши учун
хизмат
кллади. Тармо=ли
адаптер
сифатида
кыпинча модулятор-демодулятор
(модем, 2-бобга
=аранг)
ишлатилади.
Ю=орида айтиб
ытилган =урилмаларни
кыпчилиги
шартли
ажратилган
гУРЫщга мултимедиа
воситаларига
мансубдир.
Мултимедиа (мултимедиа
кып
воситалилик)
воситаси бу
аппарат ва
дастур
воситалари
тыплани
былиб, у одамга
компютер
билан ызи
учун табиий
былган турли
хил мущитларни:
товуш, видео,
графика, матнлар,
анимасия ва
б. ишлатиб, муло=от
=илишни таънинлайди.
Мултимедиа
воситаларига
=уйидагилар
киради: маълумотларни
нут=ли
киритиш ва
чи=ариш =урилмалари;
кучайтиргичли,
товуш
колонкали,
катта видеоекранли микрофонлар
ва видеокамералар,
акустик ва
видеотасвирга
олувчи тизимлар;
тасвирни
видеомагнитофондан
ёки видеокамерадан
олувчи ва уни
ШК га
киритувчи
товушли ва
видеоплаталар,
видео ушлаб
олувчи платалар;
щозирдаё=
кенг
тар=олган
сканерлар
(чунки улар
компютерга
ёзилган матнларни
ва расмларни
автоматик
киритиш имконини
беради); ва
нихоят,
кыпинча
товушли ва
видеомаълумотларни
ёзиш учун
ишлатиладиган,
оптик дискдаги
катта си\имли
таш=и еслаб
=олиш =урилмалари.
=ышимча
интеграл микросхемалар
ШК нинг тизимли
шинасига ва МП
га типик
таш=и =урилмалар
билан бир
=аторда баъзи
бир =ышимча
интеграл микросхемалар
уланган
былиши мумкин;
улар микропросессорнинг
иш имкониятларини
кенгайтиради
ва яхшилайди:
математик сопросессор,
хотирага
бевосита мурожаат
=илиш
назоратчиси,
киритиш-чи=ариш
сопросессори,
узилишлар
назоратчиси
ва б.
Математик
сопросессор
=айд =илинган
ва кычиб юрадиган
ну=тали
иккилик
сонлар
устида, иккилик
кодланган
ынлик сонлар
устида амаллар
бажаришни
тезлаштириш
учун, баъзи
бир
транссендент,
шу жумладан
тригонометрик
функсияларни
щисоблаш
учун кенг ишлатилади.
Математик
сопросессор
ызининг
буйру=лар
тизимига ега ва асосий
МП билан
параллел
(ва=т быйича
келишилган
щолда), лекин МП
бош=аруви
остида
ишлайди. Амалларни
бир неча ын марталаб
тезлаштиради.
МП нинг
охирги моделлари,
80486 ДХ МП дан
бошлаб,
сопросессорни
ыз
структураси
ичига олган.
Хотирага
бевосита мурожаат
=илиш
назоратчиси МП
ни магнит
дисклардаги
йи\увчиларни
бевосита
бош=аришдан
щолос етади,
бу еса ШК нинг
самарали
тезкорлигини
жиддий
оширади. Бу
назоратчисиз
ТХ=ва ТЕ==
орасидаги =ийматларни
алмашиш МП
регистри
ор=али икки
=адамда,
назоратчи
бор былганда еса бир =адамда
амалга
оширилади =ийматлар
бевосита, МП
ни четлаб
ытиб, ТХ=, ва ТЕ==, ыртасида
узатилади.
Киритиш-чи=ариш
сопросессори
МП билан
параллел
ишлаши
щисобига, бир
нечта таш=и
=урилмаларга
(дисплей,
принтер, =МДЙ, ЕМДЙ ва б.) хизмат
кырсатганда
киритиш-чи=ариш
жараёнларини
бажаришни
жуда
тезлаштиради;
МП ни
киритиш-чи=ариш
жараёнларини
=айта ишлашдан
озод етади,
шу жумладан
хотирага
бевосита мурожаат
=илиш режимини
амалга
оширади.
Узилишларнинг
назоратчиси ШК да мущим
рол ыйнайди.
Узилиш бир
дастырни
бажарилишини
щозирги
ва=тда янада мущимро=
бош=а
дастырни
тезкор
бажариш ма=садида
ва=тинча
тыхтатилишидир.
Узилишлар компютерни
ишлашида доимо
пайдо былади,
шуни айтиш
етарлики, маълумотларни
киритиш-чи=аришнинг
щамма
жараёнлари
узулишлар
билан
бажарилади, масалан,
таймердан
узулишлар
узулиш
назоратчиси
томонидан
секундига 18 марта
щосил
=илинади ва
хизмат
кырсатилади
(табиийки,
фойдаланувчи
уларни сезмайди).
Узилишлар
=уйидагиларга
былинади:
киритиш-чи=ариш
базавий тизимидан
узулишлар
ёки =уйи
даража
узулишлар;
операсион
тизимдан
узулишлар
ёки ю=ори
даража
узулишлари. Изох,.
Узилишлар
ты\рисида
тыли=ро= маълумотни
[3] ишдан билиб
олиш мумкин.
Узилишлар
назоратчиси узулиш
жараёнларига
хизмат
кырсатади, таш=и
=урилмалардан
узулишга
сыровни =абул
=илади, бу сыровни
мущимлилик
даражасини
ани=лайди ва МП
га узулиш
хабарини
беради. МП, бу
хабарни олиб,
жорий
дастырнинг
бажарилишини
тыхтатади ва
таш=и =урилма
сыраган
узулишнинг махсус
хизмат
кырсатиш
дастурини
бажаришга
ытади. Хизмат
кырсатиш
дастури
бажарилгандан
сынг узилган
дастырни
бажарилиши
=айта тикланади.
Узилишлар
назоратчиси
дастурланадиган
щисобланади.
Конструксия
жищатдан ШК марказий
тизим блоки
кыринишда
бажарилган,
бу блокка разъёмлар
уланиш
жойлари
ор=али таш=и
=урилмалар:
хотиранинг
=ышимча
блоклари,
клавиатура,
дисплей,
принтер ва б.
уланади.
Тизим
блоки одатда
ыз ичига тизим
платаси, манба
блоки,
дисклардаги
йи\увчилар,
=ышимча =урилмалар
ва
назоратчилар
билан
кенгайтириш
платалари
таш=и =урилмалар
адаптерларини
олади.
Тизим
платасида
(кыпинча уни
бош (оналик)
плата мотщербоад
деб аташади)
ыз навбатида
=уйидагилар
жойлашади:
микропросессор;
математик
сопросессор;
тактли импулслар
генератори;
ТЕ==, ва ДЕ==, модуллари
(микросхемалар);
СМОС
хотира микросхемаси;
клавиатура,
=ДОДЙ ва ЕМДЙ
адаптерлари;
узулишлар назоратчиси;
таймер ва б.
Уларнинг щаммаси
бош платага
разъёмлар
(слотлар)
ёрданида уланади.