MS DOS
ОПЕРАСИОН
ТИЗИМИ
Муста=ил
равишда щам, Windows
операсион
тизими
таркибида щам
=ылланилади.
MS DOS нинг
асосий
таркибнй вдсмлари:
Киритиш-чи=ариш
базавий
тазини (БИОС
Басис Инпут
Оутпут Сйстем);
Операсион
тизимнинг
юкловчиси
(бошлан\ич
юклаш
дастури Боот
Ресорд);
Кенгайтма
блоки БИОС
(ИБМБИО.СОМ
файли ёки
унга
ыхшашлар);
dos
базавий
блоки (ИБМДОС.СОМ
файли ёки
унга
ыхшашлар),
уни кыпинча
узулишларни
=айта ишлаш
блоки деб
аталади;
Ты\риланган
ички макробуйру=ларни
ыз ичига
олган буйру=ли
просессор (СОММАНД.СОМ
дастури)
(сервис ва
хизмат
кырсатиш
=имс
дастурлари,
файлларга
хизмат
кырсатиладиган
кып =имс
дастурлар);
Тизим
конфигурасияси
файли
(СОНФИГ.СЙС
буйру=лар
тыплани);
Жараёнларни
автоюклаш
файли
(АУТОЕХЕС.БАТ
буйру=лар
тыплани).
MS DOS
билан
биргаликда dos
га расний кирмайдиган,
тизимнинг
ресурслари
билан
ишлашни
енгиллаштирадиган
Таш=и макробуйру=лар
ва сервисли
утилиталар
ва Таш=и =урилмаларнинг
драйверларини
юклайдиган
файл щам
етказиб
берилади.
ОТ
дастурларининг
бир =исми машинанинг
доимий
хотирасида,
=олган =исми еса (кыпро\и) магнит
дискда
са=ланади.
Масалан,
БИОС ДЕ==да
тизимли
платада, ОТ
нинг =олган
компонентлари
еса
дискларнинг
бирида (=атти=
ёки егилувчан)
жойлашади; шу
билан бирга
Боот Ресорд
дискнинг енг бошида жойлашади.
ОТ нинг компоненталарини
ыз ичига
олган дискни
тизимли диск
дейилади.
Киритиш-чи=ариш
базавий тизими
(БИОС)
БИОС,
=атий
айтганда, ОТ
нинг емас,
балки ШК нинг
компонента
щисобланади,
негаки ШК да
ишлатиладиган
ОТ алмашганда
ызгармайди (ДЕКДда
жойлашганлиги
учун).
БИОС ушбу
вазифаларни
бажаради:
машинани
инисиаллаштириш,
яъни машина
ток манбасига
уланганда,
унинг барча елементларини
бошлан\ич
щолатга
келтириш;
тестлаш, яъни
машинада
бутликни щамда
аппаратура
ва дастурли
ресурсларнинг
ишга лаёкетлилигини
текшириш
(просессор,
хотира, драйверлар
ва б.);
операсион
тизимни
инисиаллаштириш,
яъни тизимли
дискдан ОТ
нинг
юкловчисини
ы=иш;
хизмат
кырсатиш
жараёнларини
ва таш=и =урилмалар
билан амалларни
бажарувчи
=уйи даражали
дастурли ва
аппаратли
узулишларни
=айта ишлаш;
ШК нинг
стандарт
киритиш-чи=ариш
=урилмаларини
бош=ариш. ШК
нинг таш=и
=урилмаларини
бош=ариш
драйверлар
деб аталувчи махсус
дастурлар
ёрдамида амалга
оширилади.
Драйверлар dos
дастурларини
ва
фойдаланувчи
дастурларини,
киритиш-чи=ариш
амалларини
батафсил ва
тыла
дастурлашдан
халос =илади.
Драйвер
=уйидаги
вазифаларни
бажаради:
таш=и =урилмаларга
мурожаат
=илиш
сыровларини
=абул =илади;
сыровларни
таш=и =урилмани
бош=ариш
буйру=ларига,
бу курилманинг
щамма иш
хусусиятларини
ва тузулиш
деталларини
щисобга
олган холда,
ызгартиради;
хизмат
кырсатилаётган
таш=и =урилмадаги
узулишларни
=айта
ишлайди.
Операсией
тизимни
юкловчи бу
Боот Ресорд
ва Систем
Боотстрап
дастурли модулидир.
Одатда
оддийгина
юкловчи деб
аталадиган
бу модул
тезкор
хотирага dos
нинг ушбу
иккита
файлини Ы=иш
учун мылжалланган:
БИОС
кенгайтирманинг
ИБМБИО.СОМ модули
(ёки ЕМ БИОС)
ва
узулишларни
=айта ишлаш модули.
Юкловчи щар
бир форматланган
дискда 0-ёълакнинг
0-томонида
1-секторда
жойлашади.
Юкловчининг
щажми 512 байт, яъни
бу унча катта
былмаган
дастур.
Юкловчи
бошланишида
БИОС ты\рисида
(фирма-тайёрловчи
номи ва тизимнинг
сана -
версияси) ва
дискдаги
ёзувларнинг
структураси
ты\рисида
(диск формата,
дискдаги ва
кластердаги
секторлар сони,
файлларни
жойлаштириш
жадваллари
сони ва б.) хизмат
маълумоти
жойлаштирилади,
кейин еса
дастур-юкловчининг
ызи
жойлашади.
БИОС машина ДЕ==, жойлашган
ва шунинг
учун ШК нинг
шу модели
учун барча мумкин
былган
операсион
тизимларнинг
умумий ва
ызгармайдиган
=исми
щисобланади.
ДЕ58 ичидаги
нарсани
ызгартириш мураккаб
ишдир ва
шунинг учун амалда
бажарилмайди.
Лекин, керак
былиб
=олганда,
БИОС вазифаларини,
=ышимча модуллар
ёрдамида
кенгайтириш
ёъли билан
ызгартириш мумкин.
Бу зарурият
=уйидаги
щолатларда
келиб чи=иши мумкин:
ШК га янги
Таш=и =урилмалар
уланганда;
тезкор
хотирада
дискни моделлаштирилганда
(виртуал ёки електрон
диск);
стандарт былмаган
буйру=ли
просессорни
ишлатганда ва
б.
Бундай =ышимча
модул ИБМБИО.СОМ
(ёки ЕМ БИОС)
блоки-дир; бу
блок гыёки
БИОС устига
=урилган
былиб, унинг
имкониятларини
ызгартиради
ва тылдиради.
Бу дастурли модул
тизимли
дискда
са=ланади. dos
функсияларинингызгарганлиги
ёки тулдирилганлиги
ты\рисидаги
керакли маълумотлар
операсион
тизимга, ИБМБИО.СОМ
дастури
билан файл
конфигурасиям
(ДОС созламаси)
СОНФИГ.СЙС да
са=ланаётган
буйру=лар ёрдамида,
хабар
берилади. Щар
сафар ШК ишга
туширилгандан
кейин dos тизимли
дискнинг
ызакли
каталогини
=араб чи=ади
ва унда
СОНФИГ.СЙС
файлини
=идиради. Агар
бу файл
топилса, у
щолда dos унда
жойлашган
барча
буйру=ларни
бажаради.
Агар
конфигурасия
файли ёъ=
былса, у
щолда унга
кириши мумкин
былган
буйру=нинг
параметрларига
=ийматлар
"индамаслик"
тамойили
быйича та=дим
етилади.
Конфигурасиянинг
ызгартирилган
буйру=лари
фа=ат ШК нинг
шу жорий
ишлаш сеанси
учунгина
унинг
навбатдаги
=айта ишга тушгунга
=адар
ырнатилади.
Кыпинча БИОС модулининг
кенгайтмаси
БИОС да
са=ланаётган
драйверларни
манти=ий алмаштириш
ва янги
драйверларни
улаш
вазифаларини
бажаради.
БИОС
модулининг
кенгайтмаси
яна ушбу
иккита
вазифани щам
бажаради:
dos
узулишларини
=айта ишлаш модулини
юклайди;
буйру=ли
просессорни
юклайди ва
унга бош=аришни
узатади.
Шундай
=илиб, ИБМБИО.СОМ
ШК асосий конфигурасиясининг
ызгаришини
щисобга олувчи
ва таш=и =урилмаларнинг
=ышимча
драйверларини
са=ловчи БИОС
кенгайтмасидир.
dos
базавий
блоки
Бу dos нинг марказий
блоки былиб,
у операсион
тизимнинг
асосий
вазифаларини
ШК
ресурсларини
ва
бажариладиган
дастурларни
бош=аришни амалга
оширади.
Бу блокда
ресурсларни
(жумладан,
Таш=и =урилмаларни)
бош=ариш
драйверлар
воситаси
билан
бош=аришга
нисбатан
ю=о\иро=,
даражада, яъни
драйверларга
мурожаат
=илишни
ташкил етиш
асосида амалга
оширилади.
Ана шу ташкил
етишнинг
бошида файл
тизими ётади.
ДОС
базавий
блокининг
асосини (ИБМДОС.СОМ
файли) ю=ори
даражадаги
узулишларни
=айта ишловчилар
Ташкил егади;
шунинг учун
бу блок
кыпинча
узулишларни
=айта ишлаш
блоки ёки модули
деб аталади.
Узилишларни
=айта ишлаш модули
ИБМДОС.СОМ
(ёки МСДОС.СЙС)
номига ега
ва тизимли
дискда
жойлашган. ИБМДОС.СОМ
ШК нинг щамма
ресурсларини
манти=ий
даражада
(БИОС ни
бош=ариш
даражасига
нисбатан
ю=о\иро=)
бош=ариш (ва
та=симлаш)
дастурларини
ыз ичига
олади;
хусусан, ИБМДОС.СОМ
да ТК, билан
ишлаганда
БИОС
драйверларини
=имс
дастурлар
каби
ишлатувчи,
ю=ори
даражадаги
узулишларни
=айта ишловчи
дастурлар жойлашади.
ИБМ dos.СОМ нинг мущим
дастурлари
бу файлли
тизимни
бош=ариш,
дисклар
билан =ийматларни
блокли алмаштириш,
асосий хотирани
та=симлаш
дастурларидир.
Буйру=ли
просессор
(БП)
фойдаланувчининг
ШК билан
ызаро ишини амалга
оширади. У dos
файли
щисобланади
ва Сомманд.СОМ
номига ега.
Ызаро ишлаш
буйру=лар
ёрдами билан
амалга
оширилади.
Буйру=лар
икки типда
былади: ички
ва таш=и. Ички
буйру=лар БП
нинг ызининг
таркибига
киради ва dos
юклангандан
кейин тезкор
хотирада
жойлашади
(резидентли
буйру=лар).
Таш=и
буйру=лар MS DOS
таркибига
кирувчи .ЕХЕ
ва .СОМ
типидаги
файллардир.
БП нинг
асосий
вазифаларилари
=уйидагилардир:
1.
Клавиатурадан
ёки буйру=ли
файлдан киритилган
буйру=ларни
=абул =илиш ва
тащлил =илиш.
2. СОММАНД.СОМ
файлида мавжуд
былган dos ички
буйру=ларини
бажариш.
3. MS DOS нинг таш=и
буйру=ларини
юклаш ва
бажариш; dos имкониятларини
кенгайтирувчи
дастурлар
(утилита) ва .СОМ
ва .ЕХЕ
типидаги амалий
дастурлар.
Конфигурасия
файли ёрдамида
операсион
тизимни
кенгайтириш
ва ШК баъзи
=урилмаларининг
ишлашига таъсир
кырсатувчи
ырнатувчи
параметрларни
ызгартириш мумкин,
хусусан, янги
таш=и =урилмаларни
ишлатиш имкониятини
таъминловчи
драйверларни
улаш мумкин.
Тизимни
конфигурасиялаш
=уйидаги ма=садларда
амалга
оширилади:
операсион
тизимни ани=
бир аппарат
ресурсларига
мослаштириш;
фойдаланувчининг
щамжищатлик
интерфейсини
оптималлаш
ва яратиш;
dos
ва ШК нинг
ишлаш самарадорлигини
ошириш.
Конфигурасиялаш
СОНФИГ.СЙС
файлида берилган
кырсатмалар
(директивалар)
быйича, тизимни
юклаш ва=тида
амалга
оширилади,
бунда
=уйидаги
вазифаларлар
бажарилиши мумкин:
операсион
тизимнинг иш
режимларини
ырнатиш;
янги таш=и
=урилмаларнинг
ва =ышимча
хотиранинг
драйверларини
улаш;
dos
резидент
дастурларини
ю=ори
хотирага ытказиш
имкониятини
таъминлаш;
хотирани
структурлаш (масалан,
киритиш-чи=ариш
буферлари
учун
хотира майдонларини
ажратиш ва ш.
у.),
утилиталарни
созлаш, тизимнинг
шароитларини
шакллантириш
ва созлаш ма=садида
dos параметрларини
ырнатиш;
резидент
дастурларни
юклаш;
киритиш-чи=ариш
стандарт
=урилмаларини
идентификасиялаш.
СОНФИГ.СЙС
файли ШК нинг
барча ресурсларини
(дастурли ва
аппаратли) маълум
чегараларда
ызгартириш
ва шакллантириш
имкомини
берувчи махсус
буйру=ларни
ыз ичига
олади.
ШК да
ишлаганда баъзи
бир доимий
жараёнларнинг
бажарилишини
таъминловчи
бир хил
буйру=ларни
тез-тез
бажаришга
туыри келади.
Операсион
тизим бу
тез-тез
такрорланадиган
буйру=ларни махсус
файлга
бирлаштириш
имконини
беради, бу
файл буйру=ли
файл
дейилади (ВАТ
кенгайтмаси
билан, шунинг
учун уни кыпинча
батч-файл
дейилади;
батчпакетли
деган маъноми
англатади).
Буйру=ли
файлга
киритилган
щамма
буйру=лар бу
файлни
бажариш ишга
туширилганда
автоматик
равишда
бажарилади.
Енг
мущим
буйру=ли
файллардан
бири жараёнларни
автоюклаш
АУТОЕХЕС.БАТ
файлидир, унинг
бажарилиши
билан одатда
dos ни конфигурасиялаш
якунланади.
АУТОЕХЕС.БАТ,
тизим ишга
тушгандан
кейин
фойдаланувчи
щар доим
бериши керак
былган dos
буйру=ларини
ыз ичига
олади,
фойдаланувчини
тривиал
(оддий) амалларни
бажаришдан
озод егади.
АУТОЕХЕС.БАТ
файлига
киритилган
буйру=лар
быйича
=уйидаги жараёнлар
бажарилиши мумкин:
операсион
шароитни ва dos нинг
иш режимларини
шакллантиришни
якунлаш;
бажариладиган
файлларни ва
=ийматли
файлларни
=идиришнинг
алтернатив ёълларини
ырнатиш;
тез-тез
ишлатиладиган
маршрутлар
учун ёъллар номини
белгилаш;
резидент
дастурларни
юклаш;
бирор
дастурли
=оби=ни, масалан,
Norton Commander ни ишга
тушириш;
ишчи каталогни
ырнатиш;
киритиш-чи=ариш
стандарт
=урилмасини
=айта
белгилаш;
фойдаланувчи
томонидан маълумот
киритишга dos
таклифининг
кыринишини
шакллантириш;
сананинг ва
ва=тнинг
жорий =ийматларини
ырнатиш.
dos нинг Таш=и
буйру=лари ва
утилиталари
dos нинг таш=и
буйру=лари
(ёки, ани=роги, макробуйру=лар)
dos нинг ички
буйру=ларидан
фар=ли уларо=
резидент емас (яъни dos
юклангандан
кейин улар тезкор
хотирада доимий
жойлашмайди,
балки улар у
ерга
бажарилиши
керак былгандагина
чи=арилади) ва
бевосита
буйру=ли
файлларда
ишлатила олмайди.
Улар буйру=ли
просессор
таркибига кирмасдан,
балки
алощида
дастурлар
билан амалга
оширилади.
Таш=и
буйру=ларга мисоллар:
васкур, унделете,
формат,
ехе2бин, сорт,
дисксомп, финд
ва бош=а кып нарсалар.
ДОС
утилиталари
кып жищатдан
таш=и
буйру=ларга
ыхшашдир,
лекин,
одатда, мураккабро=
дастурлар
билан амалга
оширилади ва
dos нинг
сервисли
вазифаларининг
бажарилишини
таъминлайди
(тизимли
ресурслар
билан ишлашни
енгиллаштиради).
Операсион
тизимни
юклаш деганда
уни ТЕ==,
га бажариш
учун
жойлаштирилиши
тушунилади. dos ни
юклаш
вазифасини
тизимли
юкловчи деб
аталувчи махсус
дастур
бажаради. dos ни юклаш
компютер улангандан
кейин автоматик
бошланади.
ШК уланганда
доимий еслаб
=олиш =урилмасидан
киритиш-чи=ариш
базавий тизимининг
(БИОС)
дастурини
ы=иш амалга
ошади, у машинанинг
ишга
лаёкатлилигини
ва унинг ызининг
ишга
туширилиш
дастурларини
текширишни
(ШК ни
тестлаш),
дастурлаштириладиган
микросхемаларни
ва стандарт
конфигурасиянинг
таш=и =урилмаларини
инисиаллаштирилишини
амалга
оширади.
Бу ишлар муваффа=иятли
тугагандан
кейин ОТ га ега былган
дискетани
ёки юкловчи
дастурига ега былган винчестерни
(Боот Ресорд)
ы=иш
бажарилади,
уларнинг
ёрдамида
кейин ТЕКХ
га ИБМБИО.СОМ
ва ИБМДОС.СОМ
дастурларини
юклаш амалга
оширилади. ИБМДОС.СОМ
дастури СОНФИГ.СЙС
файлини
=идиради ва
юклайди, ундан
олинган маълумотлар
быйича =ышимча
драйверларни
охирига юклаш,
жорий конфигурасия
=урилмаларини
текшириш ва инисиаллаштириш,
узулиш
векторлари
жадвалини
созлаш амалга
оширилади.
Кейин
машинани
бош=аришни
ызига олган
СОММАНД.СОМ
дастурини
юклаш
бажарилади
(БИОС дастури
ТЕ== дан ычириб
ташланади).
АУТОЕХЕС.БАТ
файлини
=идириш ва
юклаш ва файлни
щамма
буйру=ларини
бажариш амалга
оширилади.
Дисплеи екранида
ишга таклиф етиш пайдо
былади (С:>, А:>
ёки бош=а
вариантлар)
ШК ишга
тайёр.