ВИДЕОТЕРМИНАЛ +УРИЛМАЛАР

 

    Видеотерминал видеомонитордан (дисплейдан) ва видеоназоратчидан (видеоадаптердан) ташкил топган. Видеоназоратчилар ШК нинг тизимли блокини таркибига киради (бош платани разъёнига ырнатиладиган видеокартада жойлашган), видеомониторлар еса булар ШК нинг таш=и =урилмаларидир.

 

ЕНТ асосидаги видеомониторлар

 

    Видеомонитор, дисплей ёки оддийгина монитор екранда матнли ва график ахборотни акс еттириш =урилмасидир (=ыз\алмас ШК ларда електроннур трубкаси (ЕНТ) екранида, ихчам ШК ларда еса сую= кристалли текис екранда).

Монитор таркибига =уйидагилар киради: ЕНТ панели, ёйиш блоки, видеокучайтиргич, манба блоки ва б.

 

Монитор екранининг ылчани 

    Монитор екранининг ылчами одатда унинг диаганали катталиги билан дюймларда берилади: ИБМ га мос тушувчи ШК ларда екранларнинг =уйидаги типик ылчамлари =абул =илинган: 12, 14, 15, 17, 20 ва 21 дюйм. Енг кып тар=алган ылчани — 14 дюймли, лекин 1996 йиддан бошлаб 15 дюймли мониторларни сотиш анча кыпайди. Хакмкатан щам, 15 дюймли мониторлар ишда сезиларли даражада =улай ва со\ли= учун зарарсизро=дир (оператор екрандан узо=ро= ытиради), лекин улар бирмунча =имматро=щамдир.

 

Ра=амли ва узлуксиз мониторлар 

    Щйп билан бош=ариладиган сигнал кыринишига бо\ли= равишда мониторлар узлуксиз ва ра=амли былади.

Узлуксиз мониторларда бош=ариш буриладиган потенсиометрлар асосида, ра=амли мониторларда еса кнопка асосида амалга оширилади. Ра=амли мониторларда кып даражали екранли меню =улай =урилади, олдиндан ырнатилган графикли режимлар ишлатилади, лекин узлуксиз мониторлар екранда тасвирни яхши сифат билан, катта ми=дорлардаги нимранглар ва рангли туслар билан ыта ю=ори сифатли стандартларда шакллантириш имконини беради (масалан, ра=амли мониторларда 16,7 млн рангли тусларни =ылловчи Труе Солор стандарти шиналарнинг катта разряди кераклиги учун щозирча ишлатилмаяпти).

 

Вертикал (кадрли) ёйиш

 

    Мониторнинг мущим тавсифи унинг кадрли ёйишининг частотасидир. Екранда 25 Гс частотали тасвирлар (кадрлар) алмашиниши кыз билан узлуксиз щаракат каби =абул =илинади, лекин бунда кыз екраннинг милтиллашидан тез чарчайди. Тасвирнинг ю=ори тургунлигини таъминлаш ва кыз чарчашини камайтириш учун замонавий ю=ори сифатли мониторларда кадрларни алмашиш частотаси 70—75 Гс дан паст былмаган щолда ушлаб ту\илади; бунда сатрли ёйиш частотаси 40—50 кГс катталикка еришади ва видеосигналларни яхши частота полосаси таъминланади — бу видеомониторнинг видеоназоратчи билан мос келишига сабаб быладиган мущим катталикдир (тасвирни равшанлиги быйича).

Тасвирнинг тур\унлигига еришиш учун кадрли ёйиш частотаси катталигининг ызи щам видеоназоратчи билан мослаштирилиши лозим. Бу жищатдан барча мониторларни 3 гУРЫщга былиш мумкин:

• =айд =илинган частотали мониторлар, улар фа=ат бир тасвирлаш режимини тутиб туради;

• бир нечта =айд =илинган частотали мониторлар, улар бир нечта =айд =илинган тасвирлаш режимларини тутиб туради;

• мултичастотали мониторлар, улар видеоназоратчига автоматик равишда созланади ва кып сонли видеорежимларни тутиб туради (масалан, мос равишда 50—120 Гс ва 30—60 кГс кадрли ва сатрли ёйиш частотали мултичастотали мониторлар).

    Сатрли ёйиш самп быйича ва самп оралаб былиши мумкин, сынгти щолатгиси ю=ори ытказиш =обилиятини олиш имконини беради, лекин ща=и=ий кадрли частотани икки марта камайтиради, яъни екраннинг милтиллашини оширади. Шунинг учун сатрли ёйиш афзалро=дир (иккала режимда щам ишлайдиган мониторлар щам бор ю=ори ытказиш =обилиятини олиш керак былганда сатр оралаб ёйиш уланади).

 

Мониторларнинг ытказиш =обилияти

 

    Видеомониторлар одатда икки режимда: матнли ва графикли режимларда ишлаши мумкин.

Матнли режимда монитор екранидаги тасвир товуш генератори билан шакллантирилиб кенгайтириладиган АССИИ тыпланининг белгиларидан ташкил топган (псевдографика белгиларини ишлатилган щолда фойдаланиб тузилган оддий расмлар, гистограммалар, рамкалар былиши мумкин).

Графикли режимда екранга алощида мозаик (на=шинкор) елементлардан — пикселлардан (пихел-пистуре елемент) шакллантирилган мураккаб схемалар ва чизмалар ва щарфларнинг турли хил шрифгли ва ылчамли ёзувлари, видеотасвирлар чи=арилади.

    Мониторларнинг ю=ори ытказиш =обилияти енг аввало графикли режимда керак ва пиксел ылчани билан бо\ли=дир.

Ытказиш =обилияти монитор екранида горизонтал ва вертикал быйича ужойлаштириладиган пикселларнинг максимал сони билан ылчанади. Ытказиш =обилияти монитор тавсифларига щам ва хаттоки ю=ори даражада, видеоназоратчи тавсифларига щам бо\ли= былади. Замонавий мониторларнинг ытказиш =обилиятини стандарт =ийматлари: 640х480, 800х600, 1024х768, 1280х1024, 1600х1200, лекин амалда бош=а =ийматлар щам былиши мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, ытказиш =обилияти =анчалик катта былса, мултичастотали мониторларда кадрли ёйиш частотаси шунчалик паст былади, лекин щар =андай щолатда щам у 65 Гс дан пасаймайди (масалан, Сонй Мултиссван 20 сф ИИ мони-торида 640х480 ытказишда кадрлар частотаси — 150 Гс, 800х600 да - 120 Гс, 1024х768 да - 100 Гс, 1280х 1024 да - 80 Гс ва 1600х 1200 да - 67 Гс).

    Видеоназоратчи тавсифларидан ытказиш =обилиятига ва монитор екранидаги тасвир сифатига унинг видеохотираси си\ими кыпро= таъсир етади.

Ытказиш =обилиятини ва екрандаги тасвирнинг тини=лигини ани=лайдиган мониторнинг ызининг мущим тавсифи монитор екрани люниноформ дончаси (ну=тани—дот питч) ылчамидир: ну=та =анчалик кичик былса, табиийки, тини=лик шунчалик ю=ори былади ва кызлар шунчалик кам чарчайди. Ну=та катталиги замонавий мониторларда 0,23 дан 0,28 мм гача былади. =атий айтганда, ну=танинг диаметри емас, балки ну=таларнинг марказлари орасидаги масофа ащамиятга егадир.

    Шуни щисобга олиш керакки, катта ну=тали мониторларда ю=ори ытказиш =обилиятига еришиш мумкин емас. Масалан, диагонали 14 дюйм былган екран 265 мм кенгликка ега былади, горизонтал быйича 1024 та ну=тали ытказиш =обилиятини олиш учун ну=та ылчани 265/1024=0,22 мм дан ошмаслиги керак, акс щолда пикселлар =ышилиб кетади ва тасвир тини= былмайди.

24-жадвалда, ытказиш =обилиятининг стандарт =ийматлари учун баъзи типик ылчамли мониторлар екрани ну=тасининг ю=ори тини=ликни таъминловчи максимал рухсат етилган ылчами кырсатилган.

    ИБМ ПС компютерлари билан биргаликда щам рангли, щам монохром мониторлар типлари ишлатилиши мумкин.

 

Монохромли мониторлар

 

    Монохромли мониторлар рангли мониторларга =араганда бир-мунча арзонро=, тини=ро= тасвирга ва ю=ори ытказиш =обилиятига ега, «=ыл рангни» ынлаб тусларини акс етгириш имкониятини беради, инсон саломатлиги учун зарарсизро=дир. Шунинг учун кыплаб малакали дастурчилар айнан уларни афзал кырадилар.

    Монохромли мониторлар ичида =уйидагилар бош=аларига нисбатан кыпро= ишлатилади:

• бевосита бош=ариладиган монохромли мониторлар, улар матнли ва псевдографик белгиларни акс еттиришда ю=ори ытказиш =обилиятини таъминлайди, лекин улар алощида пикселлардан ташкил топган график тасвирларни шакллантириш учун мылжалланмаган; улар фа=атгина монохромли видеоназоратчилар билан биргаликда ишлайди;

• композитли монохромли мониторлар, улар рангли графикли адаптер билан биргаликда ишлаганда щам белгили, щам графикли маълумотларни яхши сифат билан акс етгиришни таъминлайди (лекин, табиийки, кыпро= монохром: яшил ёки тини= сари= рангли тасвирни беради).

 

Рангли мониторлар

 

    Хамма бой ранглар гаммасини узатиш имконини беради (65536 тагача рангли тусларни — Щигщ Солор стандарти) ва шунинг ызи щамма гапни айтиб турибди.

Рангли мониторлар сифатида =уйидагилар ишлатилади:

• композитам рангли мониторлар ва телевизорлар, улар рангни щам, графикани щам таъминлайди, лекин анча паст ытказиш =обилиятига егадир;

• рангли РГБ мониторлар графикани щам, рангни щам ю=ори ытказиш =обилиятига ега былган енг ю=ори сифатлидир (РГБ — =изил-яшил-щаво ранг, бу рангли хабарларнинг щар бири учун ызининг сими ишлатилади, композитлида еса — учала ранг сигнали битта сим быйлаб боради);

• РГБ—мониторлар рангли графикли назоратчи билан биргаликда ишлайди.

    Уч типдаги видеомониторлар: СД (Солор Дисплай), ЕСД (Енщансед СД) ва ПГС (Профессионал Графисс Сйстем) кенг =ылланиладиган ИБМ ПС нинг рангли мониторлари стандартини ани=лайди, лекин щозирда улардан фа=ат охиргиси еътиборга лойи=дир.

    Щозирги ва=тда =ылланилаётган нимрангларни яхши узатадиган мониторлардан енг катта ытказиш =обилиятига «папер wщите» типидаги =ора-о= тасвирли, монохромли композитли мониторлар ега (кыпинча стол нашриёт тизимларида ишлатилади); уларнинг СВГА типидаги видеоадаптер билан бирга ишлагандаги ытказиш =обилияти 1600х 1200 пикселдан ортади.

 

Мониторларнинг ергономиклиги

 

    Мониторнинг ергономиклигн ылчамлар, огарлик, дизайн каби тавсифларнинг муваффа=иятли танланганлиги билан щам, мониторнинг инсон саломатлиги учун зарарсизлиги билан щам белгиланади.

    Електромагнит нурланишлар ва електростатик майдоннинг инсон организнига таъсири =уйида щимоя филтрларини кыриб чи=ишда тыли= баён =илинган. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, ю=ори частотали радионурланиш катталиги мониторни ёйиш частотаси ортиши билан катталашади, лекин яхши екранлаштиришда сезиларли камаяди; електростатик майдон учун биринчи бо\ли=лик ащамиятга ега емас.

    Щозирда асосан ЛР типидаги (Лоw Радиатион) паст даражадаги нурланишли, баъзи бирлари еса електростатик майдондан екранни щимояловчи мониторлар (АС — Анти Статис типидаги мониторлар) ишлаб чи=арилмайди, лекин улар ылчаш ва тестлаш быйича Швесия миллий кенгаши томонидан ишлаб чи=илган МПР стандарти Спесификасияларини каноатлантириши лозим. Биринчи МПР И Спесификасияси асосан електромагнит майдон учун: 1—400 кГс орали=даги частота учун меъёрларни ырнатди, иккинчи МПР ИИ електростатик майдон учун щам кенгайтирилди, лекин унда електромагнит майдон учун щам жиддий =атти= меъёрлар ырнатилган; щозир МПР ИИ щамма ю=ори сифатли хонадон мониторлари учун де фасто (амалдаги) стандарти былиб =олди.

    Профессионал мониторлар учун янада талабчанро= хал=аро иккита ТСО 92 ва ТСО 95 стандартлари мавжуд, улар турли хил нурланишлар ва майдонларнинг рухсат етилган катталикларини щам, мониторнинг електр таъминотини бош=ариш режимларини -щам белгилайди.

    Енергияни тежаш тизимига Г типидаги (Греен) мониторлар егадир. Улар ДПМС (Дисплай Поwер Манагмент Сигналинг) Спесификасияларини каноатлантириши лозим, у мониторни актив ишлашдан чи=ариш усулини бос=ичлар быйича таърифлайди:

•он (иш режими - 100-200 Вт);

• стандй (кутиш режими — енергияни истемол =илиш 30 Вт дан орти= емас);

• суспенд (ишни тыхтатиш — 8 Вт дан орти= емас);

• офф (узиш).

    Мониторларнинг бош=ариш тавсифлари ичида =уйидагиларни таъкидлаш керак:

• текис (15 дюйм ва ундан ю=ори диагоналли мониторларнинг баъзи бир моделларида) ёки =абари= екраннинг (биринчи вариант афзалро=: тасвирни катта ты\ри тыртбурчаклиги, кичик акс етган шуълалар) борлиги; Мониторларнинг баъзи бир моделларининг екранлари махсус акс етган шуълаларга =арши =опламага ега;

• ВЕСА Спесификасияси щисобига мониторларда аппарат ёъли билан ДДС (Дисплай Дата Чаннел) узатиш каналига амалга ошириладиган Плуг&Плай стандартини таъминлаш. ДДС монитор — адаптер тескари ало=аси канали щисобланади: у быйича монитор ызининг маркаси, компания ишлаб чи=арувчи, серияли номери, ызи ишлай оладиган частоталар ва режимларни «хабар» =илади. Бу маълумотлар быйича монитор ишининг оптимал режими автоматик танланади.

    Щозирги ва=тда кып сонли фирмалар катта ми=дордаги турли мониторларни таклиф етмо=далар, лекин уларнинг турларини расм =илувчилари Самсунг, Даеwоо ва Сонй фирмаларидир (диаграммага =аранг), лекин ща=и=атда кейинги йилларда Голд Стар (ЛГ Елестронисс) ва Виеw Сонис фирмалари яхши мониторларни етказиб бермо=да.

25-жадвалда баъзи бир видеомониторларнинг асосий тавсифлари келтирилган.

 

 

Сую= кристалли индикаторлардаги видеомониторлар

 

    Сую= кристалли индикаторлардаги мониторлар (СКИ, ЛСД - Ли=уид Сристал Дисплай) - бу ра=амли текис мониторлардир (45-расм).

    Бу мониторлар махсус, меъёрий (нормал) шароитларда шаффоф сую=ликни ишлатади, бу сую=лик ани= бир електростатик майдон кучланганлигида кристалланади, бунда унинг шаффофлиги =утбланиш ва ёру\лик нурларининг синиш коеффисиентлари ызгаради. Ана шу еффектлар тасвирни шакллантириш учун ишлатилади. Тузулиш жищатдан бундай дисплей иккита електр ытказувчан шиша пластина кыринишда бажарилган былиб, уларнинг орасига ана шундай кристалланадиган сую=дикнинг жуда юп=а =атлами жойлаштирилади. Бундай екранларни ор=а ёки ён томондан ёритиш учун ёруютик манбаи сифатида, одатда, сову= катодли флюорессент лампалар ёки електролюнинессентли панеллар ишлатилади.

    СКИ актив ва пассив матрисали былади.

    Пассив матрисада екраннинг щар бир елементи (пиксел) координатали бош=арувчи шаффоф симларнинг кесишган жойида танланади, актив матрисада еса екраннинг щар бир елементи учун ызининг бош=арувчи транзистори бор, шунинг учун уларни баъзида ТФТ-екранлар деб аталади (ТФТ — Тщин Филм Трансистер, юп=а плёнкали транзистор).

    Актив матрисали дисплей мураккабро= ва =имматро=дир, лекин яхширо= сифатни таъминлайди: ю=ори динамиклик, утказиш =обилияти, тасвирларни ани=-равшанлиги ва ёр=инлиги.

    Монохромли дисплейлар билан бир =аторда сынгги ва=тларда рангли дисплейлар щам кенг ишлатилмо=да. Рангли дисплейларда щар бир пиксел 3 та алощида =имс пикселдан (Р, Г ва В) ташкил топиб, уларнинг щар бири мос рангларнинг юп=а ёру\лик филтрлари билан =опланган. Учта ранглардан щар бири учун ёр=инликнинг 64 та градасияси максимал шакллантирилади, бу охир о=ибатда 26200 та рангли тусларни акс еттириш имкониятини беради. Рангларнинг ызлари етарлича чу=ур ва ёр=индир.

    СКИ даги мониторларнинг асосий афзалликлари:

    Ылчамлари ва о\ирлиги: монитор =алинлиги СКИ екрани ва ёритиш =урилмаси =алинлиги билан емас (у кичикдир), балки корпус =алинлиги билан ани=ланади, яна о\ирликнинг катта =исми щам корпусга ты\ри келади.

    СКИ даги мониторларнинг енергия нстеъмол =илши ЕНТ лардаги мониторларга нисбатан сезиларли камдир, масалан, ЕНТ даги монитор ыртача 150 Вт, СКИ даги монитор еса 30 Вт гача истеъмол =илади.

    Ергономиклиги. СКИ даги мониторда инсон со\лиги учун зарарли былган електромагнит нурланишларнинг щамма кыринишлари деярли ёъ=дир.

    Унинг жиддий камчилиги — щозирча ю=ори нархдалигидир. СКИ-дисплейлар яна таш=и тегишларни ёктирмайди, хусусан, бармо=лар билан екранга доимий тегиш рангли попукларнинг пайдо былишига олиб келади.

    Бу классдаги замонавий видеомониторларнинг маълумотларни тасвирлаш сифати ЕНТ даги мониторларникига нисбатан баъзида ёмон емас.

26-жадвадда замонавий СКИ лар баъзи бир моделларининг ылчамлари ва ытказиш =обилияти келтирилган. 

Видеоназоратчилар

     Видеоназоратнилар (видеоадаптерлар) бевосита мониторларни ва уларнинг екранига маълумотларни чи=аришни бош=арадиган ички тизим =урилмасидир. Видеоназоратчи ыз ичига =уйидагиларни олади: ЕНТ ни бош=ариш схемаси, растрли хотира (екранда былиб ытадиган маълумотларни са=ловчи ва АХ да видеобуфер майдомини ишлатадиган хотира), ДЕ== нинг алмашадиган микросхемалари (белгилар матрисалари), киритиш-чи=ариш портлари.

    Видеоназоратчининг асосий тавсифлари: иш режимлари (матнли ва графикли), рангларнинг амалга оширилиши (монохромли ва рангли), ранглар сони ёки ним ранглар сони (монохромлида), ытказиш =обилияти (монитор екранида горизонтал ва вертикал быйича адресланадиган пикселлар сони), буферли хотирадаги сахифаларнинг си\имини ва сони (сахлфалар сони — бу еслаб =олинадиган матнли екранларнинг сони былиб, уларнинг исталган бири бевосита адреслаш ёъли билан мониторда акс етгиришга чи=арилиши мумкин), белги матрисасининг ылчани (монитор екранида белгини шакллантирадиган, матрисанинг сатр ва устунидаги пикселлар ми=дори), тизимли шина билан =ийматлар алмашиш тезлигини белгиловчи =ийматлар шинасининг разрядлилиги ва б.

    Видеохотира си\ими — мущим тавсифдир, у хотирада са=ланаётган пикселларнинг ми=дорини ва уларнинг атрибутларини ани=дайди. Пиксел атрибугининг разрядлилиги, ыз навбатида, хусусан, пикселни акс еттиришда щисобга олинадиган ним рангларнинг ёки рангли тусларнинг мумкин былган максимал сонини ани=дайди (масалан, 65000 рангли тусни (Щигщ Солор стандарти) акс еттириш учун щар бир атрибут икки байтли хусусиятга, 16,7 млн та рангли тусни акс еттириш учун еса (Труе Солор стандарти) — уч байтли хусусиятга ега былиши керак). Видеохотиранинг керакли си\имини атрибут байтлари ми=дорини екран пикселлари ми=дорига кыпайтириб тахминан хисоблаб чи=иш мумкин).

    Масалан, мониторнинг ытказиш =обилияти 800х600 пикселлар былганда ва Труе Солор стандартида видеохотира си\ими 1440000 байтдан кам былмаслиги керак, ытказиш =обилияти Щигщ Солор стандартида 1280х 1024 былганда еса 4 Мбайт атрофида былиши лозим.

    Умум=абул =илинган стандарт =уйидаги видеоназоратчиларни шакллантиради:

    — Щерсулес — монохромли графикли адаптер;

    — МДА — монохромли дисплейли адаптер (Моночроме Дисплай Адаптер);

    — МГА — монохромли графикли адаптер (Моночроме Грапщисс Адаптер);

    — СГА — рангли графикли адаптер (Солор Грапщисс Адаптер);

    — ЕГА — яхшиланган графикли адаптер (Енщансед Грапщисс Адаптер);

    — ВГА — видеографикли адаптер (Видео Грапщисс Адаптер), баъзида уни видеографикли матриса (Видео Грапщисс Аррай) деб аталади;

    — СВГА — яхшиланган видеографикли адаптер (СуперВГА);

    — ПГА — профессионал графикли адаптер (Профессионал ГА).

    Видеоназоратчилар асосий типларининг енг кам рухсат етилган тавсифлари 27-жадвалда келтирилган.

    Щозирги ва=тда амадда фа=ат ВГА ва ундан ю=ори типдаги видеоназоратчилар ишлатилмо=да.

    Видеоназоратчиларга мисоллар:

    — видеохотира си\ими 1—2 Мбайт былган ВЕСА (ВЕСА видео-карталари) типидаги СВГА видеоназоратчилари нимранглар ва рангли туслар яхши узатилганда 1280х 1024 ытказиш =обилиятини таънинлайди;

    — Тwин Турбо — 128 М2 видеоназоратчиси (видеокарта) 2 Мбайт си\имли (4 Мбайтгача ошириш имконияти билан) видеохотирага, иккита 64 разрядли маълумотлар шинасига (бу ПСИ локал шинаси билан мос келиб, рангли тусларнинг ранглилик режими 256 тадан 65000 тагача ызгарганда =ийматларни 128-разрядли узатишни пасаймайдиган тезлик билан ташкил етишни таъминлайди) ега, видеокарта исталган амалий дастурда тасвирни екранда оний чизи=ли масштаблаш вазифасига егадир.

 

Мониторлар учун щимоя филтрларн ва уларни танлаш

 

    Рангли мониторли шахсий компютер офисда кызга ташланадиган жойда кыпро= «басавлатлик» вазифасини бажаради, мижозлар учун фирманинг ызига хос ташриф =о\ози ва ходимлар учун =имматбащо ыйинчо=; былиб хизмат =илади. Лекин кыпгина фирмалар ва уларнинг ходимлари учун компютер ща=и=аттан щам хаётий керакли иш асбобидир. Лекин бу асбоб исталган вариантда ана шу ходимларнинг хаёти учун =анчалик зарарлигини щоли щамма щам билмайди. А=Ш да еса, масалан, ШК билан щар кунги муло=ат зарарлиги быйича кып чекишга тенглаштирилади, кыпгина корхоналарда компютерда доимий ишловчиларга зарарлилиги учун =ышимча ха= тыланади.

    ШК нинг со\ли= учун енг зарарли узели унинг видеомонитори (дисплей) былса щам, операторнинг со\ли\ига кызларнинг доимий зырикиши ва тананинг узо= ва=т ызгармас щолати щам тасир етади. Со\ли=ни са=лаш вазирлиги ани=лади: «електрон нурли трубкадаги шахсий ЭЩМ ва видеотерминаллар кенг ылчамли електромагнит нурланишларнинг манбаи щисобланади: юмшо= рентгенли, ултрабинафшали, я=ин инфра=изилли, радиочастотали ва инфрапаст частотали диапазондаги щамда електростатик майдонларнинг манбаидир».

    Шунинг учун щар куни ШК да узо= ва=т ишлайдиган фойдаланувчиларга касб касаллигининг пайдо былишининг олдини олиш ма=садида доимий тиббий назорат керак. Кыпгина фойдаланувчилар бундан шубщоланмасдан, пайдо былган бош о\ри\и ва айланиши, рухий сикллиш ва сержащалик, кызлардаги о\рик ва тобора усиб бораётган узо=ни куролмаслик, уй=усизлик, иштаханинг ёъ=диги кабилардан шикоят =илиб, кам щолларда бу тоби айнишларни екраннинг сехрли нур сочиши билан бо\лайдилар. Електромагнит нурланишлар комплекси терида тошмаларнинг ва щаттоки ракли шишларнинг пайдо былишига хайрихохлик кырсатади.

    ШК дисплейидан енг азобланадиган инсон аъзоси, табиийки, кыздир. Хаттоки бундай тушунча мавжуд — «компютерли кыриш синдрони» (ККС). Унинг асосий белгилари: кызлар чарчайди, тасвир иккиланади, кызлар ёшланади, рангларни =абул =илиш бузилади; кейинчалик узо=ни куролмаслик ва кыз гавщарининг хира тортиши ривожланиши мумкин. ККС бутун жащонда компютердан фойдаланувчиларнинг асосий касаллиги былиб =олди. Америка оптометрик ассосиасиясининг маълумотларига =араганда, АКШ да щар йили 10 млн дан орти= одам шу касаллик билан окулистларга мурожаат =иладилар.

    Айтиш керакки, фа=ат нурланишгина ККС нинг сабабчиси была олмайди, фойдаланувчи худди =о\озли щужжат билан оддийгина ишлагандек дисплейдан акс еттирилган матнларни емас, балки бевосита ёру\лик манбаини — дисплейни =абул =илади. Унинг кызлари атрофии ураб турган нарсалардан екранга ва тескарисига югуради. Кызлар бир кунда юз, минг марталаб бир ы=иш усулидан бош=асига =айта мослашиши керак, улар хаддан орти= зырикади, чарчайди.

    Компютер билан ишлашда хомиладор аёллар ва болалар алощида ехтиёткорликка риоя =илишлари лозим.

    ШК да жадал ишлайдиган аёлларда хомиладорлик кечишининг бузулиши кузатилган. Бир =атор мамлакатларнинг тад=и=отларига =араганда (Испания, Канада, А=Ш, Швесия) бундай аёлларнинг аксарият кыпчилигида хомила меъёрсиз ривожланади; болалар муддатидан олдин ту\иладилар, кыпинча орти=ча вазн билан, гипо-ва гипертонус билан, бош миянинг ривожланишида ну=сонларнинг щам ещтимоли бор. Хомиладорлик ва=тида компютер терминали олдида хафтасига 20 соатдан орти=ро= ва=т ытказган былса, хомиладорлик ерта ва кеч узулиши (бола ташлаш) ещтимоллиги худди шундай ишни компютерсиз бажарганларга нисбатан 80% ю=оридир.

    Болаларда дисплей олдида бир соат ишлагандан кейинок кыриш ыткирлигининг сезиларли ёмонлашуви бошланади. Ота-оналар шунга еътибор беришлари керакки, видеоыйин кун быйи йи\илган чарчокни кыпайтирмасин, балки боланинг дам олишига имконият яратсин. =исман буни таш=и шароитлар билан таъминлаш мумкин: хона доимо ёритилган былиши керак, лекин ёру\лик екрандан шыълаланган емас балки, тарко= былиши керак; екран олдида ёнакасига емас, балки ты\ри ытириш керак, кызлардан дисплей екранигача былган масофа 65 см дан кам былмаслиги керак.

    Умуман, хулоса =илиб, =уйидагиларни айтиш мумкин:

• Екраннинг шыълаланиши ва милтиллаши мигрен (ва=ти-ва=ти билан тутадиган =атти= бош о\ри\и), узо=ни кыролмаслик, сержахллик ва асабий =атти= хаяжон пайдо былишини келтириб чи=аради.

• Паст частотали майдон тери касалликлари, =атти= хаяжонлар, хомиладорликни боришидаги бузулишлар, бола ташлашлар, есда =олган нарсани тиклашга оид кобилиятнинг бузулиши ва зарарли шишларнинг пайдо былиши сабабчиси былиши мумкин.

• Електростатик майдон ты=ималарнинг ривожланишини ызгартириши ва тыхтатиши, кыз гавщарининг хира тортишини — катарактани келтириб чи=ариши мумкин.

    Со\ли=нинг бузулиши билан ШК да ишлаганда мавжуд былган но=улай, салбий омилнинг орасидаги бо\ланиш (Бутун жащон со\ли=ни са=лаш ташкилотининг — БЖССТ маълумотлари быйича, Н 99 «Видео-дисплейли терминаллар ва фойдаланувчиларнинг саломатлиги», Женева, 1989 и.) 28-жадвалда кырсатилган. 

    Демак, агар хаттоки монитор хал=аро МПР2 (Лоw Радиатион дисплейлари) стандартини талабларини тыли= =ондирса щам, унинг нурланишларидан =ышимча щимоя керакдир. Бу хусусда таклифлар кыпдир. Америкалик мутахассислар, масалан, екрандан =ыл узатгандан кам былмаган масофада жойлашишни, =ышни мониторлар 222 см дан кам былмаган масофада жойлашишини маслахат бермо=далар. Лекин енг яхши самарали восита бутун ривожланган дунёда ишлатиладиган екранли щимоя филтрлари деб тан олинган.

    Филтрлар турли, плёнкали, шишали былади.

    Турли филтрлар електромагнит нурланишлардан ва статик електрдан амалда щимоя =илмайди, бундам таш=ари, тасвирларнинг кескинлигини пасайтиради. Лекин улар таш=и ёритиш шуълаларидан ва екраннинг милтиллашидан щимоя =илади (ва яхшигина щимоя =илади), бу кыз учун жуда мущимдир.

    Плёнкали филтрлар статик електрдан щимоя =илмайди, паст часготали електромагнит майдондан деярли щимоя =илмайди, лекин тасвирларнинг кескинлигини оширади, ултрабишфша нурланишни деярли тыли= ютади ва рентген нурланиши даражасини пасайтиради.

Шулалардан фа=ат =утблаштирилган плёнкали филтрлар щимоя =илади: Полароид фирмасининг филтри СР50 енг машхурдир; уларнинг баъзилари тасвирнинг кескинлигини ва ани=лигини сезиларли оширади. Ты\ри, таъкидлаш керакки, =утблаштирилган филтрларнинг =опламаси полиефирли смола (елим) асосида тайёрланиб, у етарли даражада узо=ка чидамайди ва мустахкам емас, бу еса уларни тез физик ескиришига ва бузулишига олиб келади. (Полароид СП-50 плёнкали филтерларини шишали =утблаштирилган Полароид СП Универсал филтрлари билан адаштирмаслик керак, бу филтрлар щам статик, щам електромагнит майдонлардан яхшигина щимоя =илади).

    Шишали филтрлар енг кенг тар=алгандир. У бир нечта модификасияли былади.

    Оддий шишали филтрлар, одатда, келиб чи=иши осиёдан (Депендер ГЛ14Б, Оптисал гласс), ызининг самарадорлиги быйича тахминан турли филтрлар билан бир хилдир; уларнинг кыпчилиги сифат гувохномалари ва бош=а керакли щужжатлар билан таъминланмаган.

    Ерга уланадиган шишали филтрлар (Сепомс, Ерголине, Фуззи, Лоокинг Сарер филтрлари) етарлича самаралиро=: улар =исман статик зарядни олади, електромагнит майдонни, ултрабинафша нурланишни кучсизлантиради, тасвирнинг кескинлигини ортгиради; бу енг оммавий филтрлардир.

«Тулик, щимоя» шишали филтрлари (Ерго Стар, Хениум, Унус филтрлари) — одатда, ю=ори сифатли махсулот былиб, улар =утблаштирилган филтрни ыз ичига олган кып катлани махсус =опламали оптик ойна асосида тайёрлангандир: улар статик майдонни, ултрабинафша нурланишни бартараф етади, електромагнит майдонни ва рентген нурланишни пасайтиради, шыълаларни деярли бермайди ва тасвирнинг кескинлигини оширади, лекин улар жуда =имматдир.

    «Глобал Шиелд» ва «Дефендед Ергон» типидаги Россияда ишлаб чи=арилган шишали филтрлар щам «тыли= щимоя» синфига тегишлидир, ызининг тавсифлари быйича яхши хориж намуналаридан =олишмайди, лекин 2-3 марта арзонро=дир; бу нисбатан янги филтрлардир, уларнинг сифати еса кыплаб техник хулосалар ва гувохномалар билан тасди=ланган: улар тиббий-мехнат ИТИ да, Швесия нурланишдан щимоя =илиш институти ва тасвирлаш воситаларининг ергономикаси Илмий-тадки=от марказида тест синовларидан ытган, филтрлар гигиеник гувохномага ва Россия Давлат стандартининг гувохномасига егадир.

    Щозирги ва=тда бозорда турли хил щимоя филтрларининг бир нечта ынлаб типлари мавжуд =айси бирини танлаш керак?
    Енг умумий тавсиялар:

    — Енг =иммат филтрларни танламасяик керак, ю=ори нархи щар доим щам яхши сифат ты\рисида гапирмайди =имматбащо филтрлар кыпинча нуфузлиро=дир, лекин самаралиро= емас.

    — Арзон щимоя филтрларини щам сотиб олмаслик керак. Уларнинг паст нархи деярли щар доим =оникарсиз щимоя тавсифлари ва ёмон сифати билан бо\ли=дир.

    — Щимоя филтрини сотиб олишда унинг техник тавсифлари билан ва гувохномаси (сертификат) борлиги билан танишинг. Улар жойлашган идишдаги ёзувлар ва диаграммалар щар доим щам ща=и=атга мос келавермайди.

Лекин фойдаланувчи учун енг асосий хавф видеомониторнинг юза =исмидаги — дисплей екранидаги нурланишдан келиб чи=ади деб щисобламаслик керак. Енг кучли нурланиш одатда мониторнинг ён томонидаги ва ор=а тарафдаги деворларидан щам чи=ади. Шунинг учун щам щеч качон бир нечта компютерлардан фойдаланувчиларнинг жойларини бир-бирига =аратиб ёки, янада ёмонро\и бир-бирининг ор=асига жойлаштирмаслик керак. Видеомониторлар орасидаги тавсия етиладиган масофа ор=а деворлар учун 2 метрдан кам былмаслиги ва ён деворлар учун 1,2 метрдан кам былмаслиги керак. Компютерлар жойлашган хона етарли даражада кенг, щавоси доимо янгиланиб турадиган былиши керак. Битга дисплей учун майдоннинг минимал санитар меъёри 6 кв. м., минимал щажм — 20 кубометр.

    Дисплей олдида ишлаганда хонанинг ёритилганлиги яхши ва, имкони борича, табиий кундузги ёритилганликка я=ин былиши керак. Ёритиш учун дисплейга я=ин жойлашган битталик люминессент лампаларни ишлатиш керакмас, негаки бу лампаларнинг нурланишидаги пулсасия щам кызларнинг =ышимча чарчашига, щам дисплей екранида маълумотларни бузувчи стробоскопик деб аталувчи еффектнинг пайдо былишига олиб келади. Ёритиш учун енг ты\ри келадигани ёру\ликнинг галогенли манбаларидир.

    ШК фойдаланувчиларига америкалик офталмолог Шидининг тавсиялари еътиборга лойи=дир:

    — дисплей екранига яхши щимоя филтрини ырнатинг; турли филтрларни ишлатманг;

    — екран кыз сатхидан тахминан 20° пастда ва кыздан тахминан 65 см орали=да жойлашиши керак (хатто сиз жуда узо=ли кыра олмайдиган одам былсангиз щам, екран быйича бырнингизни юргазиб дисплей олдида ишламанг — хатто бурнингиз шикастланиши мумкин);

 

46-расм. Операторнинг дисплейга нисбатан тавсия етиладиган щолати:

1— ты\ри тушадиган ёру\ликоан екгиёт булинг; екрандаги филтр;
кызгача масофа 40—75 см; 4—хомаки когоалар учун таглик.

 

• екранни ойналарга нисбатан ты\ри бурчак остида буриб =ыйинг;

• екраннинг ёритилганлиги хонанинг ёритилганлигига я=ин былиши керак (тахминан 500-700 лк);

• ёр=ин люнинессент ёру\ликдан кочинг;

• ёрур екранда =ора щарфлар енгил у=илади;

• щар 10 минутда нигохингизни екрандан чеккага олиб утинг;

• ШК га хомаки =ыл ёзмалардан маълумотларни киритишда уни екранга я=инро= жойлаштиринг;

• кыз доктори билан маслахатлашиб, дисплей олдида ишлаш учун махсус кызойнак кераклигини билиб олинг (масалан, перфорирланган — тешикли).

46-расмда операторнинг дисплейга нисбатан тавсия етиладиган щолати схематик кырсатилган.

    Баъзи ысимликлар исталган нурланишнинг яхши ютувчиси щисобланади: кыпгина нурланишлардан улар яхши ривожланади. Баъзида кыпинча офисларда хонаки Усимликлар, кактус ва палмаларни ёни тик ёгоч бочкаларда устириб =ыйишини, пластмассали фикусларни (щаниша кым-кык турадиган ялпок баргли тропик усимлик) щаридорлари сингари хонанинг ички кыринишининг жозибалиги деб емас, балки айнан нурланиш даражасини пасайтириш даражаси деб =абул =илиш керак. Агар ана шу ысимликларни парваришлаш мехнати кийнамаса, сизга айнан шу гояга риоя =илишингизни маслахат бериш мумкин.

Hosted by uCoz