МУЛТИМЕДИА
ВОСИТАЛАРИ
Мултимедиа — бу компютер
технологиясининг
турли хил
физик
кыриништа ега былган (матн,
графика, расм,
товуш, анимасия
(хайвонлар
тасвири),
видео ва ш.ы.)
ва/ёки турли
хил
ташувчиларда
мавжуд
былган (магнит
ва оптик
дисклар,
аудио- ва
видео-ленталар
ва щ.к.)
ахборотдан
фойдаланиш
билан бо\ли=
сохасидир.
Мултимедиа
(мултимедиа
— кып мухитлилик)
воситалари бу
аппарат ва
дастурлар
тыплани
былиб, у инсонга
ызи учун
табиий
былган жуда турли-туман
мухитларни:
товуш, видео,
графика, матнлар,
анимасия ва
б. ишлатган
щолда компютер
билан муло=ат
=илиш имконини
беради.
Мултимедиа
фойдаланувчига
фантастик
дунёни (виртуал
ща=и=ий)
яратишда
жуда ажойиб имкониятларни
яратиб
беради, бунда
фойдаланувчи
чеккадаги
суст
кузатувчи
ролини бажармасдан,
балки у ерда
авж олаётган
ходисаларда
фаол иштирок етади; шу
билан бирга муло=ат
фойдаланувчи
учун
одатланган
тилда —
биринчи
навбатда
товушли ва
видеообразлар
тилида былиб
ытади.
Мултимедиа
воситалари
га =уйидагилар
киради: маълумотларни
аудио — (нут=ли)
ва
видеокиритиш
ва чи=ариш
=урилмалари;
ю=ори сифатли
товушли
(соунд) ва
видео — (видео)
платалар,
видео=амраш
платалари
(видео
граббер),
улар видеомагнитофондан
ёки видеокамерадан
тасвирни
олади ва уни
ШК га
киритади;
ю=ори сифатли
кучайтиргичли,
товуш
колонкали,
катта видеоекранли
акустик ва
видео=абул
=иладиган тизимлар,
щозирдаёк
кенг
тар=алган
сканерлар (чунки
улар компютерга
босма матнларни
ва расмларни
автоматик
киритиш имконини
беради); ю=ори
сифатли
принтерлар
ва
плоттерлар.
Мултимедиа
воситаларига
ю=ори ишонч
билан кыпинча
товушли ва
видеомаълумотларни
ёзиш учун
ишлатиладиган
оптик ва ра=амли
видеодисклардаги
катта си\имли
Таш=и еслаб
=олиш =урилмаларини
щам киритиш мумкин.
Ихчам (компакт)
дискларнинг
(СД) нархи
улар оммавий
кыпайтирилганда
ю=ори емас,
уларнинг
катта си\ими (650 Мбайт
ва ундан
ю=ори), ю=ори
ишончлилиги
ва кыпга чидамлилигини
щисобга
олинса, СД да маълумотларни
са=лаш нархи
фойдаланувчи
учун магнит
дискларга
=араганда бе=иёс
пастдир. Бу
шунга олиб
келдики, жуда
турли-туман
вазифали
кыпчилик
дастурли
воситалар айнан
СД да етказиб
берилмо=да. Ихчам
дискларда
хорижда кенг
=ыламдаги =ийматлар
базаси, бутун
бошли
кугубхоналар
ташкил етилмо=да;
СД да
суратлар, маълумотномалар,
енсиклопедиялар,
умумий таълим
ва махсус
фанлар
быйича таълим
берувчи ва
ривожлантирадиган
дастурлар та=дим
етилган.
СД
лар, масалан,
чет тиллар, ёъл
щаракати
=оидалари,
бухгалтерия
щисоботи, умумий
=онунчилик ва
хусусан,
соли=
=онунчилигини
ырганишда
кенг ишлатилмо=да.
Ва буларнинг
щаммаси матнлар
ва расмлар,
нут=ли маълумотлар
ва мултипликасиялар,
муси=алар ва
видеолар
билан илова
=илинмо=да. Соф
маиший
жищатдан СД
ни аудио ва
видеоёзувларни
са=лаш учун ишлатиш
мумкин, яъни
плейерли
аудиокассета
ва
видеокассета
ырнида
ишлатиш мумкин.
Албатга бу
ерда СД да
са=ланадиган
катта ми=дордаги
компютер ыйинлари
ты\рисида щам
еслатиб ытиш
керак.
Шундай
=илиб, СД-РОМ
(ва яна
келажакдаги
ра=амли ДВД
видеодисклари)
функсионал
вазифалари
быйича щам
ихчам
дискларга
ёзилган маълумотларни
ешитиб кыриш мухити
быйича щам
турли-туман
катта щажмдаги
маълумотларга
мурожаат
=илиш учун
катта ёъл
очиб беради.
Бу ерда
айтиб ытилган
=урилмаларнинг
баъзи
бирлари
(СД-РОМ, ДВД-РОМ
ва РАМ, сканерлар)
олдин кыриб
чи=илган. =уйида
фа=атгина компютерли
аудио ва
видеотехнологияни
=ыллайдиган
баъзи =урилмаларга
тыхталамиз.
Товушли
технологияларни
таъминловчи
компютер
воситалари
Товушли
платалар
(карталар)
Товушли
платалар (Соунд
Бластер)
турли хил
товушли сигналларни:
муси=а, нут=,
шов=инли еффектларни
яратиш, ёзиш ва
ешитиш учун
ишлатилади.
Товушли
яратиш режимида
плата
худди муси=а
асбоби каби
щаракат
=илади. Товушли
плата ёрдамида
яратиладиган
муси=а синтезланган
муси=а дейилади.
Товушин
ешитиш режимида
плата
ра=амли
аудиоплейерга
ыхшаб ишлаб,
у хотирадан
ы=илган ра=амли
сигналларни
аналогли
товушли сигналларга
ызгартиради.
Товушли
ёзиш режимнда
плата
товушли сигналларни
кейинчалик
уларни компютер
хотирасига
ёзиш учун ра=амлашни
амалга
оширади.
Функсионал
жищатдан
плата бир нечта
модулларни
ыз ичига
олади:
• товушни
ёзиш ва ешитиш
модули;
• товушни
синтезловчи модул;
• интерфейслар
модули.
Товушни ёзиш
ва ешитиш модули
товушли ра=амлаш
учун
узлуксиз-ра=амли
ызгартиргични
(УРЫ тескари
ызгартириш
учун еса ра=амли-узлуксиз
ызгартиргични
(РУЫ)
ишлатади. Иккала
щолла щам
товуш
сифатига
ызгартиргичларнинг
разрядлилиги
сезиларли таъсир
етади.
Ра=амлаш
=андай амалга
оширилади?
УРЫ
да аналогли
товушли сигнал
=атий ани=данган
кетма-кет
ва=т
орали=лари
(дискретлаш
орали=лари)
ор=али ылчанади,
унинг амплитудасининг
улчанган =ийматлари
даража
быйича квантланади
(сигналнинг
я=ин ётган
дискрет =ийматлари
билан алмаштирилади)
ва мос
иккилик
кодлари билан
идентификасияланади.
УРЫ нинг
ытказиш
=обилияти
ра=амли кодни
ызгаришига
олиб
келадиган
узлуксиз (аналог)
сигналнинг енг
кичик
ызгаришига
тенг, яъни у
ызгартиргичнинг
разрядлилиги
билан ани=ланади,
негаки коднинг
разрядлилиги
=анчалик
ю=ори былса,
сигналнинг
турлича
дискрет =ийматлари
шунчалик кып
былади ва мос
равишда
узлуксиз сигнал
амплитудасининг
кичик
орали=ларини
ана шу код
билан акс еттириш
мумкин.
Шундай
=илиб, ра=амлаш
сифати ва мос
равишда ра=амланган
аудиоахборотнинг
кейинчалик ешитилиши
бош=а
шароитлар
бир хил былганда
ызгартириш
разрядлилигига
ва дискретлаш
частотасига
бо\ли=дир:
•
ызгартириш
разрядлилиги
сигналнинг
динамик
диапазомини
ани=лайди;
•
дискретлаш
частотаси
товушли сигнал
частоталар
диапазонининг
ю=ори
чегарасини ани=лайди.
Ра=амланган
сигнал (унинг
иккилик коди)
машина
хотирасига
ёзилади.
Ра=амланган
товушни ешитишда
(танлашда) РУЫ
иккилик
кодлар уларнинг
мос сигналларининг
дискрет =ийматлари
билан, кейин
уларни
кучайтириш
ва акустик
тизим ор=али ешитиш
учун, алмаштирилади.
Ызгартиргичларнинг
разрядлилиги
(ва мос
равишда
товушли
платаларнинг
щам) турли
хил былади, енг
кып тар=алгани
8 ва 16
разрядлиси. Образли
атама, 8
разрядли
платалар
ыртача
кассетали магнитофонлар
учун, 16
разрядлилар еса
ихчам-дисклардаги
аудиотизимлар
учун хос
былган ешитилиш
сифатини таъминлайди.
Товуш
сигнални синтезлаш
учун икки
асосий усул
ишлатилади:
•
частотали модулясия
ёки ФМ-синтез
ёрдамида синтезлаш;
• тыл=инлар
жадвали (Wаре
Табле) ёки
жадвалли WТ-синтездан
фойдаланиб
синтезлаш.
Товушни
ФМ-синтезлаш
операторлар
деб
аталадиган махсус
товуш генераторларини
ишлатиб амалга
оширилади. Операторда
иккита
асосий елементни:
фазали модулятор
ва егувчи генераторни
ажратиш мумкин.
Фазали модулятор
овознинг
частотасини
(баландлигини),
егувчи генератор
еса унинг амплитудасини
(яхши ешитилишини)
ани=лайди.
Турли
муси=а
асбобларида
сигнал амплитудаси
турлича. Масалан,
фортепянода
исталган
клавишани
босганда сигнал
амплитудаси
тез ортади
(аттаск), кейин
бирмунча
пасаяди
(десай), бундан
кейин нисбатан
=ис=а бир
текис
участка
(сустаин)
былади ва нищоят,
амплитуданинг
етарлича
сёкин сыниши
(релеасе) амалга
ошади. Сигналнинг
ю=орида
айтилган
фазалари айнан
шу егувчи генератор
билан
бажарилади, у
бу фазаларнинг
инглизча атамаларининг
биринчи
щарфлари быйича
кыпинча АДСР
генератори
деб аталади.
Умумий
щолда, бир
асбобнинг
товушини ешитиб
кыриш учун
иккита
оператор
етарли:
—
биринчиси
ташувчи
частотанинг
тебранишини,
яъни асосий
товушни генерасиялайди;
—
иккинчиси — модулясияловчи
частотани, яъни
обертонни генерасиялайди.
Лекин
замонавий
товуш
платалари
бир нечта
товушларни амалга
оширишга
=одирдир, масалан,
18 та
операторли
синтезатор 9
та турли хил
товушни
ызига
ыхшатиши мумкин.
Ты\ри,
кыпчилик 16
разрядли
товуш
платалари 4 операторли
синтезаторни
(масалан,Ямаща
ОПЛ 3)
ишлатади.
ФМ
усул билан синтезланган
товуш одатда
=андайдир «металл»
тусга ега, яъни
ща=и=ий муси=а
асбобининг
товушига
ыхшамайди.
WТ-синтез
ю=ори
сифатлиро= ешитилишни
таъминлайди. Бу
синтезнинг
асосида олдиндан
ёзилган ва
хотирада
са=ланаётган муси=а
асбобларининг
янграш намуналари
(МИДИ
файллар)
ётади.
Бу
типдаги синтезаторлар
(масалан Ямаща
ОПЛ 4) ДЕ== га
«ти=илган»
платадаги
ёки ШК
дискида са=ланаётган
муси=а
асбобларининг
янграш намуналарини
манипулясия
=илиш ёъли
билан муси=а
яратади. Яхши
товуш
платалари 8 Мбайтгача
термаларни
са=лаш ва
ишлатиш имконини
беради. Дискдан
юкланадиган
термаларни
ишлатишда
яхши плата 1 Мбайтдан
кам былмаган
си\имли ТеЕ==
га ега былиши
керак. Ишлатиладиган
МИДИ файллар
тыпламини (массивини)
кыпайтиришга
имкон
берадиган
жадвалли кенгайтиргичлар
щам чикарилмо=да.
Интерфейслар
модули ыз
ичига муси=а
асбоблари интерфейсини,
одатда МИДИ (Мусисал
Инструмент
Дигитал Интерфасе)
ни ва товушни
мос форматда ешитиб
кыриш
воситаларини
олади. Бундан
таш=ари, унга
битта ёки бир
нечта СД-РОМ
дисководларининг
интерфейслари
кириши мумкин.
Бу модел
ор=али СД-РОМ ни
ишлатиш, модем
ор=али сызлаш
ва ызининг
шахсий компютер
муси=асини амалга
ошириш мумкин.
Кыпчилик
товуш
платаларининг
таркибига
айтиб ытилган
учта модулдан
таш=ари
=уйидагилар
киради:
• турли
хил манбаларнинг
сигналини
аралаштириш
=урилмаси — микшер;
аралаштириладиган
сигналларнинг
амплитудасини
бош=ариш
одатда
дастурли
усул билан
бажарилади;
• модем
ёки ыйин
портлари;
охиргиси компютер
ыйинларини
ю=ори сифатли
товуш билан
жур былишини
таъминлайди;
• баландликни
ростловчиля
сигнал
=увватини
кучайтиргич
(бундай
платалар
икки чи=ишга ега:
чизи=ли
кучайтиргичгача
ва охирги 1
кучайтиргичдан
кейин).
Щозир
катта ми=дордаги
жуда турли
хил товуш карталари
ва МИДИ
файлларининг
кенгайтиргичлари
ишлаб чи=арилмо=да.
Замонавий
сифатли
товуш
платалари
Басис Генерал
МИДИ стандартига
мос былиб, бу
стандарт 128 та
асбобни ва
кып товушли
ишлатишни —
камида бир
ва=тнинг
ызида 16 та канални
=ыллашни
кызда тутади.
Бирор
платани бир маънода
тавсия етиш мумкин
емас, лекин
«Компютер
пресс» журнали
тахририяти
томонидан
ытказилган 12
та товуш
карталарини
ва 4 та
жадвалли кенгайтиргичларни
тестлаш натижалари
быйича (Компютер
Пресс, 1997 и., Н 3, 207
бет) =уйидаги
хулосалар
=илинган:
• =иммат
былмаган бир
платали
товуш
карталари
орасида Азтеч
фирмасининг
Соунд Галахй Wаверидер
картаси еътиборга
лойи=дир;
•
талабчанро= муси=ачиларга
исталган 16
бит платали
ДБ50ХГ кенгайтиргичи,
масалан, Соунд
Бластер
Валуе тавсия етилади;
• янграш
сифатини
алощида
кадрловчилар
учун — Туртле
Беатщ
Акустик
тизимлар
Акустик тизимлар
(колонкалар) мултимедиа
тизимининг мажбурий
былмаган,
лекин
борлиги маъ=ыл
былган
ташкил етувчисидир,
уларни
ишлатганда
товушли
ахборотни
=абул =илиш бирмунча
яхшиланади.
Компютерли
акустик тизимлар,
одатда, махсус
Щи-Фи тизимларидан
пастро=дир,
лекин ешитиб
кыриш сифати
уларда
етарлича
яхшидир.
Акустик
тизимлар пассив
ва актив былади.
Пассив
акустик тизимлар
созланган
кучайтиргичга
(одатда 4
ваттли, щар
бир каналга 2
ваттдан) ва
яхши ешитилишли
ростлагичга ега
былган товуш
платаларига
уланиши мумкин.
Актив
акустик тизимлар
кучайтиргич
билан
жихозланган
ва товуш
платасининг
чизи=ли
чи=ишига щам,
унинг
кучайтиргичининг
чи=ишига щам
уланиши мумкин.
Колонкага
созланган
кучайтиргич
учун ток манбаи
ички аккумулятор
ёки таъминот
блоки былиши мумкин,
улар ыз навбатида
щам ички, щам
таш=и былиши мумкин.
Яхши ешитилишли
ростлагичдан
таш=ари,
актив колонкалар,
одатда, 3
=утбли еквалайзерга
егадир.
Шуни
щисобга олиш
керакки,
товуш
платасининг
чизи=ли
чи=ишига маиший
аудиокомплекс
кучайтиргичининг
чизи=ди
кириши уланиши
мумкин.
Видеотехяологияни
таъминловчи
компютер
воситалари
Видеоахборот
билан ишлаш
учун функсионал
жищатдан ранг-баранг
жихозларга ега
былиш керак.
Видеоплата
Видеоплата — бу, хусусан,
«Видеотерминаллар»
былимида
олдин кыриб
утияган
видеоназоратчидир,
лекин «тирик
видео» ни
=ыллаш учун унда
катта ми=дордаги
видеоамалларнинг
бажарилишини
тезлаштирувчи
график
акселерасия микросхемаси
былиши керак
(умуман олганда
микросхема-акселератор
алощида
платада щам
жойлашиши мумкин;
ШК да ММХ
типидаги микропросессорларни
ишлатганда
бу микропросессорлар
видеамалларни
тезлаштиришни
ызига олади,
лекин акселератор
видеоплатада
щам хала=ит
бермайди).
Видеоплатани
(видеоназоратчини)
видеоахборот
билан ишлаш
учун танлашда
биринчи навбатда
=уйидагилар
талаб =илинади:
ытказиш
=обилияти, ранглар
сони ва
акселерасиянинг
зарурлигини
щисобга олиш.
Видео=амраш
платаси
Видео=амраш
платаси
(видео
граббер,
видеограббер)
видео
кадрларни
ушлаш, уларни
ызгартириш
(шу жумладан
ра=амлашни щам)
ва компютер
хотирасига
ёзишни
бажаради.