МУЛТИМЕДИА ВОСИТАЛАРИ

 

    Мултимедиа — бу компютер технологиясининг турли хил физик кыриништа ега былган (матн, графика, расм, товуш, анимасия (хайвонлар тасвири), видео ва ш.ы.) ва/ёки турли хил ташувчиларда мавжуд былган (магнит ва оптик дисклар, аудио- ва видео-ленталар ва щ.к.) ахборотдан фойдаланиш билан бо\ли= сохасидир.

    Мултимедиа (мултимедиа — кып мухитлилик) воситалари бу аппарат ва дастурлар тыплани былиб, у инсонга ызи учун табиий былган жуда турли-туман мухитларни: товуш, видео, графика, матнлар, анимасия ва б. ишлатган щолда компютер билан муло=ат =илиш имконини беради.

Мултимедиа фойдаланувчига фантастик дунёни (виртуал ща=и=ий) яратишда жуда ажойиб имкониятларни яратиб беради, бунда фойдаланувчи чеккадаги суст кузатувчи ролини бажармасдан, балки у  ерда авж олаётган ходисаларда фаол иштирок етади; шу билан бирга муло=ат фойдаланувчи учун одатланган тилда — биринчи навбатда товушли ва видеообразлар тилида былиб ытади.

    Мултимедиа воситалари га =уйидагилар киради: маълумотларни аудио — (нут=ли) ва видеокиритиш ва чи=ариш =урилмалари; ю=ори сифатли товушли (соунд) ва видео — (видео) платалар, видео=амраш платалари (видео граббер), улар видеомагнитофондан ёки видеокамерадан тасвирни олади ва уни ШК га киритади; ю=ори сифатли кучайтиргичли, товуш колонкали, катта видеоекранли акустик ва видео=абул =иладиган тизимлар, щозирдаёк кенг тар=алган сканерлар (чунки улар компютерга босма матнларни ва расмларни автоматик киритиш имконини беради); ю=ори сифатли принтерлар ва плоттерлар.

    Мултимедиа воситаларига ю=ори ишонч билан кыпинча товушли ва видеомаълумотларни ёзиш учун ишлатиладиган оптик ва ра=амли видеодисклардаги катта си\имли Таш=и еслаб =олиш =урилмаларини щам киритиш мумкин.

    Ихчам (компакт) дискларнинг (СД) нархи улар оммавий кыпайтирилганда ю=ори емас, уларнинг катта си\ими (650 Мбайт ва ундан ю=ори), ю=ори ишончлилиги ва кыпга чидамлилигини щисобга олинса, СД да маълумотларни са=лаш нархи фойдаланувчи учун магнит дискларга =араганда бе=иёс пастдир. Бу шунга олиб келдики, жуда турли-туман вазифали кыпчилик дастурли воситалар айнан СД да етказиб берилмо=да. Ихчам дискларда хорижда кенг =ыламдаги =ийматлар базаси, бутун бошли кугубхоналар ташкил етилмо=да; СД да суратлар, маълумотномалар, енсиклопедиялар, умумий таълим ва махсус фанлар быйича таълим берувчи ва ривожлантирадиган дастурлар та=дим етилган.

    СД лар, масалан, чет тиллар, ёъл щаракати =оидалари, бухгалтерия щисоботи, умумий =онунчилик ва хусусан, соли= =онунчилигини ырганишда кенг ишлатилмо=да. Ва буларнинг щаммаси матнлар ва расмлар, нут=ли маълумотлар ва мултипликасиялар, муси=алар ва видеолар билан илова =илинмо=да. Соф маиший жищатдан СД ни аудио ва видеоёзувларни са=лаш учун ишлатиш мумкин, яъни плейерли аудиокассета ва видеокассета ырнида ишлатиш мумкин. Албатга бу ерда СД да са=ланадиган катта ми=дордаги компютер ыйинлари ты\рисида щам еслатиб ытиш керак.

    Шундай =илиб, СД-РОМ (ва яна келажакдаги ра=амли ДВД видеодисклари) функсионал вазифалари быйича щам ихчам дискларга ёзилган маълумотларни ешитиб кыриш мухити быйича щам турли-туман катта щажмдаги маълумотларга мурожаат =илиш учун катта ёъл очиб беради.

Бу ерда айтиб ытилган =урилмаларнинг баъзи бирлари (СД-РОМ, ДВД-РОМ ва РАМ, сканерлар) олдин кыриб чи=илган. =уйида фа=атгина компютерли аудио ва видеотехнологияни =ыллайдиган баъзи =урилмаларга тыхталамиз.

Товушли технологияларни таъминловчи компютер
воситалари

Товушли платалар (карталар) 

    Товушли платалар (Соунд Бластер) турли хил товушли сигналларни: муси=а, нут=, шов=инли еффектларни яратиш, ёзиш ва ешитиш учун ишлатилади.

    Товушли яратиш режимида плата худди муси=а асбоби каби щаракат =илади. Товушли плата ёрдамида яратиладиган муси=а синтезланган муси=а дейилади.

    Товушин ешитиш режимида плата ра=амли аудиоплейерга ыхшаб ишлаб, у хотирадан ы=илган ра=амли сигналларни аналогли товушли сигналларга ызгартиради.

    Товушли ёзиш режимнда плата товушли сигналларни кейинчалик уларни компютер хотирасига ёзиш учун ра=амлашни амалга оширади.

    Функсионал жищатдан плата бир нечта модулларни ыз ичига олади:

• товушни ёзиш ва ешитиш модули;

• товушни синтезловчи модул;

• интерфейслар модули.

    Товушни ёзиш ва ешитиш модули товушли ра=амлаш учун узлуксиз-ра=амли ызгартиргични (УРЫ тескари ызгартириш учун еса ра=амли-узлуксиз ызгартиргични (РУЫ) ишлатади. Иккала щолла щам товуш сифатига ызгартиргичларнинг разрядлилиги сезиларли таъсир етади.

Ра=амлаш =андай амалга оширилади? 

    УРЫ да аналогли товушли сигнал =атий ани=данган кетма-кет ва=т орали=лари (дискретлаш орали=лари) ор=али ылчанади, унинг амплитудасининг улчанган =ийматлари даража быйича квантланади (сигналнинг я=ин ётган дискрет =ийматлари билан алмаштирилади) ва мос иккилик кодлари билан идентификасияланади. УРЫ нинг ытказиш =обилияти ра=амли кодни ызгаришига олиб келадиган узлуксиз (аналог) сигналнинг енг кичик ызгаришига тенг, яъни у ызгартиргичнинг разрядлилиги билан ани=ланади, негаки коднинг разрядлилиги =анчалик ю=ори былса, сигналнинг турлича дискрет =ийматлари шунчалик кып былади ва мос равишда узлуксиз сигнал амплитудасининг кичик орали=ларини ана шу код билан акс еттириш мумкин.

    Шундай =илиб, ра=амлаш сифати ва мос равишда ра=амланган аудиоахборотнинг кейинчалик ешитилиши бош=а шароитлар бир хил былганда ызгартириш разрядлилигига ва дискретлаш частотасига бо\ли=дир:

• ызгартириш разрядлилиги сигналнинг динамик диапазомини ани=лайди;

• дискретлаш частотаси товушли сигнал частоталар диапазонининг ю=ори чегарасини ани=лайди.

    Ра=амланган сигнал (унинг иккилик коди) машина хотирасига ёзилади.

    Ра=амланган товушни ешитишда (танлашда) РУЫ иккилик кодлар уларнинг мос сигналларининг дискрет =ийматлари билан, кейин уларни кучайтириш ва акустик тизим ор=али ешитиш учун, алмаштирилади.

Ызгартиргичларнинг разрядлилиги (ва мос равишда товушли платаларнинг щам) турли хил былади, енг кып тар=алгани 8 ва 16 разрядлиси. Образли атама, 8 разрядли платалар ыртача кассетали магнитофонлар учун, 16 разрядлилар еса ихчам-дисклардаги аудиотизимлар учун хос былган ешитилиш сифатини таъминлайди.

Товуш синтезатори модули 

Товуш сигнални синтезлаш учун икки асосий усул ишлатилади:

• частотали модулясия ёки ФМ-синтез ёрдамида синтезлаш;

• тыл=инлар жадвали (Wаре Табле) ёки жадвалли WТ-синтездан фойдаланиб синтезлаш.

    Товушни ФМ-синтезлаш операторлар деб аталадиган махсус товуш генераторларини ишлатиб амалга оширилади. Операторда иккита асосий елементни: фазали модулятор ва егувчи генераторни ажратиш мумкин. Фазали модулятор овознинг частотасини (баландлигини), егувчи генератор еса унинг амплитудасини (яхши ешитилишини) ани=лайди.

    Турли муси=а асбобларида сигнал амплитудаси турлича. Масалан, фортепянода исталган клавишани босганда сигнал амплитудаси тез ортади (аттаск), кейин бирмунча пасаяди (десай), бундан кейин нисбатан =ис=а бир текис участка (сустаин) былади ва нищоят, амплитуданинг етарлича сёкин сыниши (релеасе) амалга ошади. Сигналнинг ю=орида айтилган фазалари айнан шу егувчи генератор билан бажарилади, у бу фазаларнинг инглизча атамаларининг биринчи щарфлари быйича кыпинча АДСР генератори деб аталади.

    Умумий щолда, бир асбобнинг товушини ешитиб кыриш учун иккита оператор етарли:

    — биринчиси ташувчи частотанинг тебранишини, яъни асосий товушни генерасиялайди;

    — иккинчиси — модулясияловчи частотани, яъни обертонни генерасиялайди.

    Лекин замонавий товуш платалари бир нечта товушларни амалга оширишга =одирдир, масалан, 18 та операторли синтезатор 9 та турли хил товушни ызига ыхшатиши мумкин. Ты\ри, кыпчилик 16 разрядли товуш платалари 4 операторли синтезаторни (масалан,Ямаща ОПЛ 3) ишлатади.

    ФМ усул билан синтезланган товуш одатда =андайдир «металл» тусга ега, яъни ща=и=ий муси=а асбобининг товушига ыхшамайди.

WТ-синтез ю=ори сифатлиро= ешитилишни таъминлайди. Бу синтезнинг асосида олдиндан ёзилган ва хотирада са=ланаётган муси=а асбобларининг янграш намуналари (МИДИ файллар) ётади.

    Бу типдаги синтезаторлар (масалан Ямаща ОПЛ 4) ДЕ== га «ти=илган» платадаги ёки ШК дискида са=ланаётган муси=а асбобларининг янграш намуналарини манипулясия =илиш ёъли билан муси=а яратади. Яхши товуш платалари 8 Мбайтгача термаларни са=лаш ва ишлатиш имконини беради. Дискдан юкланадиган термаларни ишлатишда яхши плата 1 Мбайтдан кам былмаган си\имли ТеЕ== га ега былиши керак. Ишлатиладиган МИДИ файллар тыпламини (массивини) кыпайтиришга имкон берадиган жадвалли кенгайтиргичлар щам чикарилмо=да.

Интерфейслар модули ыз ичига муси=а асбоблари интерфейсини, одатда МИДИ (Мусисал Инструмент Дигитал Интерфасе) ни ва товушни мос форматда ешитиб кыриш воситаларини олади. Бундан таш=ари, унга битта ёки бир нечта СД-РОМ дисководларининг интерфейслари кириши мумкин. Бу модел ор=али СД-РОМ ни ишлатиш, модем ор=али сызлаш ва ызининг шахсий компютер муси=асини амалга ошириш мумкин.

    Кыпчилик товуш платаларининг таркибига айтиб ытилган учта модулдан таш=ари =уйидагилар киради:

• турли хил манбаларнинг сигналини аралаштириш =урилмаси — микшер; аралаштириладиган сигналларнинг амплитудасини бош=ариш одатда дастурли усул билан бажарилади;

• модем ёки ыйин портлари; охиргиси компютер ыйинларини ю=ори сифатли товуш билан жур былишини таъминлайди;

• баландликни ростловчиля сигнал =увватини кучайтиргич (бундай платалар икки чи=ишга ега: чизи=ли кучайтиргичгача ва охирги 1 кучайтиргичдан кейин).

    Щозир катта ми=дордаги жуда турли хил товуш карталари ва МИДИ файлларининг кенгайтиргичлари ишлаб чи=арилмо=да. Замонавий  сифатли товуш платалари Басис Генерал МИДИ стандартига мос былиб, бу стандарт 128 та асбобни ва кып товушли ишлатишни — камида бир ва=тнинг ызида 16 та канални =ыллашни кызда тутади. Бирор  платани бир маънода тавсия етиш мумкин емас, лекин «Компютер пресс» журнали тахририяти томонидан ытказилган 12 та товуш карталарини ва 4 та жадвалли кенгайтиргичларни тестлаш натижалари быйича (Компютер Пресс, 1997 и., Н 3, 207 бет) =уйидаги хулосалар =илинган:

• =иммат былмаган бир платали товуш карталари орасида Азтеч фирмасининг Соунд Галахй Wаверидер картаси еътиборга лойи=дир;

• талабчанро= муси=ачиларга исталган 16 бит платали ДБ50ХГ кенгайтиргичи, масалан, Соунд Бластер Валуе тавсия етилади;

• янграш сифатини алощида кадрловчилар учун — Туртле Беатщ

Акустик тизимлар 

    Акустик тизимлар (колонкалар) мултимедиа тизимининг мажбурий былмаган, лекин борлиги маъ=ыл былган ташкил етувчисидир, уларни ишлатганда товушли ахборотни =абул =илиш бирмунча яхшиланади.

    Компютерли акустик тизимлар, одатда, махсус Щи-Фи тизимларидан пастро=дир, лекин ешитиб кыриш сифати уларда етарлича яхшидир.

Акустик тизимлар пассив ва актив былади.

    Пассив акустик тизимлар созланган кучайтиргичга (одатда 4 ваттли, щар бир каналга 2 ваттдан) ва яхши ешитилишли ростлагичга ега былган товуш платаларига уланиши мумкин.

    Актив акустик тизимлар кучайтиргич билан жихозланган ва товуш платасининг чизи=ли чи=ишига щам, унинг кучайтиргичининг чи=ишига щам уланиши мумкин. Колонкага созланган кучайтиргич учун ток манбаи ички аккумулятор ёки таъминот блоки былиши мумкин, улар ыз навбатида щам ички, щам таш=и былиши мумкин. Яхши ешитилишли ростлагичдан таш=ари, актив колонкалар, одатда, 3 =утбли еквалайзерга егадир.

    Шуни щисобга олиш керакки, товуш платасининг чизи=ли чи=ишига маиший аудиокомплекс кучайтиргичининг чизи=ди кириши уланиши мумкин.

Видеотехяологияни таъминловчи компютер воситалари 

Видеоахборот билан ишлаш учун функсионал жищатдан ранг-баранг жихозларга ега былиш керак.

 Видеоплата 

    Видеоплата — бу, хусусан, «Видеотерминаллар» былимида олдин кыриб утияган видеоназоратчидир, лекин «тирик видео» ни =ыллаш учун унда катта ми=дордаги видеоамалларнинг бажарилишини тезлаштирувчи график акселерасия микросхемаси былиши керак (умуман олганда микросхема-акселератор алощида платада щам жойлашиши мумкин; ШК да ММХ типидаги микропросессорларни ишлатганда бу микропросессорлар видеамалларни тезлаштиришни ызига олади, лекин акселератор видеоплатада щам хала=ит бермайди).

    Видеоплатани (видеоназоратчини) видеоахборот билан ишлаш учун танлашда биринчи навбатда =уйидагилар талаб =илинади: ытказиш =обилияти, ранглар сони ва акселерасиянинг зарурлигини щисобга олиш.

Видео=амраш платаси 

    Видео=амраш платаси (видео граббер, видеограббер) видео кадрларни ушлаш, уларни ызгартириш (шу жумладан ра=амлашни щам) ва компютер хотирасига ёзишни бажаради.

    Виде