БУТУН ДУНЁ ЫРГИМЧАК УЯСИ (WОРЛД WИДЕ WЕБ)

    Wорлд Wиде Wеб (WWW) — бутун дунё Ургимчак уяси — Интернет нинг енг оммавий ахборот хизматларидан бири щисобланади.

Интернет узо=, ва=тлар мобайнида турли хил компютер тармо=ларининг читал тизими былиб, улар быйича асосан електрон ахборот узатилган. Компютер буйру= ва дастурларини ишлатишнинг нозик томонларини бошидан кечирмаган янги одам бу чигал тизимда ызини ишончсиз ва бу\и= хис =илади. Оддий ва кыргазмали шаклда, «кырсат — бос» тамойили быйича яратилган янги технология фойдаланувчига тармо==а пунктлари сыровларини ани= бериш ва ынга керак былган айни нарсани танлашни ыргатди. Бу технология Wорлд Wиде Wеб дастури билан амалга оширилади.

    Кыпчилик фойдаланувчиларнинг ща=и=ий ва=т орали\ида маълумотларни узатиш воситаларига фаол =изи=иши айнан шу технологияни пайдо былиши билан келиб чикди. =ис=а ва=т ичида WWW Интернет ни ахборот супермагистралига ёки «дунёдаги ахборот Ургимчак уясига» айлантирди. WWW миллионлаб одамларга бир бирлари билан ты\ридан-ты\ри мурожаат =илиш режимида муло=ат =илишга имкон берадиган янги ва нисбатан арзон технологиядир. Тармо= быйича фа=ат матнли файлларгина емас, балки товуш, графика ва видеотасвирлар щам муваффа=иятли узатила бошланди. Компютердаги маълумот лар базасита ва тижорат тармо=ларига ега былган Интернет да чексиз истеъмол бозорини ва ишбилармонлик маълумотларини тар=атиш учун асосий канални =урдилар, булар уларга тармо=нинг виртуал кенглигида пунктлари бизнесини самарали =илиш имконини беради.

    Нима учун WWW технологияси «бутун дунё ургимчак уяси» деб аталган?

Биринчидан, бу технологияга мувофи= тармо= структураси узелларга ега былиб, уларда компютерлар — серверлар ва мижозлар жойлашган; улар одатда мос равишда Wеб-серверлар ва Wеб-мижозлар деб аталади. 1997 йил бошида Интернет да 145166 та доимий ишлайдиган Wеб-сервер ва 646162 та Wеб-мижоз бор еди. Бу компютерлар бутун дунё быйича, щамма киталарда ва щамма мамлакатларда жойлашган, шунинг учун тармо= бутун дунёни ураб олиб, ундан =андайдир виртуал шащар (ёки мамлакат) яратди, ундаги уй— компютерга =ыл узатса етгундекдир.

    Иккинчидан, кыпчилик компютерлардан фойдаланувчиларга одат былган дарахтсимон иерархик структурадан фар=ли уларо=, WWW тармо\и ыргимчак уясига ыхшаган структурага ега: ранг билан ажратилган сызни ёки сыз бирикмасини босиб, сиз узингизга керак былган бутун дунё ургимчак уясининг узелига, тармо=да мавжуд былмаган марказни четлаб угган щолда, етиб борасиз.

    Учинчидан ва охиргиси, Интернет ыз илдизлари билан Америка мудофаа вазирлигини ишлаб чи=ишларига бориб та=олганлиги учун бошланишда тармо= быйича ало=анинг ишончлилиги ва мустахкамлиги щаттоки унинг бир нечта узеллари ишдан чи==ан шароитларда щам таъминланиши келишиб олинган. Шунинг учун тармо= быйича маълумот WWW нинг бир узелидан бош=асига, шу да=и=ада быш ва ишончли былган (физик ургимчак уяси быйича мумкин былган щаракатланишга ыхшашлик ани= =урилмо=да) енг ранг-баранг ёъллар билан (щеч ким кузатмаган ва уларни кузатиш ещтимоли мумкин былмаган) узатилиши мумкин.

    Wеб-серверлар маълумот сахифаларига ега былиб, улар одатда Wеб-сахифалар деб аталади.

Wеб-сервер та=дим етган маълумотларнинг хусусиятлари =уйидагилардир:

• у турли вариантларда та=дим етилиши мумкин — форматлашган матн, график, хатто жонли, рухли тасвирлар кыринишида;

• у янги жорий серверни, жорий сахифани, сахифадаги жорий хатбошини чи=ариш учун бир-бири билан кесишадиган юборишлар билан таъминланган.

    Бош=ача айтганда, Wеб-сервернинг сахифалари иккита синфга былиниши мумкин:

• ызича мазмунли;

• гиперматнли ало=ани таъминлаш учун сахифалар — воситачилар.

    Керакли маълумотни =идириш ё =идириш воситаларини ёки гиперматнли юборишларни ишлатиш билан амалга оширилади.__

    Бундай юборишлар асосида Щйпер Техт Тгапсфер Протосол (ЩТТП) — гиперматнни узатиш технологияси быйича гиперматн технологияси ётади.

    Гиперматн — бу бош=а щужжатларга юборишларга ега былган щужжатдир. Гиперматнли щужжат ичида матннинг баъзи бир лавщалари ани= ажратилган. Уларни сич=онча ёрдамида кырсатиш, масалан, ажратилган матннинг мавзусига мос равишда шу щужжатнинг бош=а =исмига, шу компютердаги бош=а щужжатга ёки Интернетра уланган бош=а исталган компютердаги щужжатга автоматик равишда ытиш имконини беради. Гиперматнли щужжатлар ыртасидаги ало=а =ылитли сызлар ёрдамида амалга оширилади. =ылитли сызни топиб, фойдаланувчи =ышимча маълумотни олиш учун бош=а щужжатга ытиши мумкин. Янги щужжат щам гиперматнли юборишларга ега былади. Бунда гиперматнларни махсус тили — Щйпертехт Маркуп Лонгуаре (ЩТМЛ) ишлатилади- Машина ичидаги гиперматнли щужжатлар Тузилиш жищатдан матнли файллар кыринишига ега былиб, уларга махсус ЩТМЛ кырсатмалари ырнатилгандир.

 WWWда маълумотларни =идириш ва кыриб
чи=иш воситалари
 

    WWWра мурожаат =илиш фа=ат щарф-ра=амли технологияни (=идириладиган объектларнинг адреслари быйича матнли =идириш) ишлатувчи мижозлар учун щам, графика режимида ишлашни афзал кырадиган мижозлар учун камдир (екранда акс еттирилган гиперматн турли форматлардаги ва услубдаги матнли маълумотларнинг ва баъзи бир график тасвирлар — расмларнинг бирикмаси кыринишига егадир). Иккинчиси шак-шубхасиз =улайро=а шунинг учун афзалро=дир.

    Назарий жищатдан WWW гиперматнли технологияси исталган маълумотларни юбориш быйича ани= бир ма=садга =аратилган силжиш жараёнида топишни таъминлайди. Лекин охирги бащолашларга =араганда Интеметиw бутун 60 млн дан орти=. щужжатлар мавжуд ва юборишлардан юборишларга щаракатланиб, бу тыпламда керакли хужжатни топишнинг деярли имкони ёъ=.

    Одатда фойдаланувчи у яхши кырадиган ва тез-тез борадиган узеллар (Wеб-серверлар) тыплани билан етарлича тез таъминланади ва уни =изи=тирган Wеб-серверга бир неча да=и=аларда чи=ишни таъминлайдиган хат-чыплар тыпламини шакллантиради. Лекин бирор янги муаммони ечиш, янги мавзу быйича маълумотларни топиш керак былса, нима =илиш керак?

    Бу ма=садлар учун =идиришнинг махсус дастурлари, тизимлари ва технологиялари мавжуддир.

    Хаммадан кыпро= браузерлар (броwсер) деб аталадиган =идириш дастурлари ишлатилади.

    Браузер — бу, аслини олганда, «мижоз» былиб, у билимдон, саводли ёъл кырсатувчи вазифасини бажаради, фойдаланувчига керакли маълумотни топишга ёрдам беради.

    Дастур-браузерлар жуда кыплаб ишлаб чи=илган: ушбу гурущ, дастурлари — Лйнх матнли браузер (адреслар ёрдамида муло=от) ва Мосаик графикли ( матн ва меню сыратлари быйича муло=ат) ва «Ариадна» романтик номи остида Россияда ишлаб чи=илган графикли браузер, ва кыпгина бош=алар. Лекин щозир бозорни замонавий Интернет нинг икки тыплани =амраб олди — турли бащоларга =араганда WWW щамма фойдаланувчиларининг 70-88% томонидан ишлатиладиган Нетссапе Навигатор графикли браузер ва =ыллаб-=увватлайдиган имкониятлари щажми быйича Навигатор га жуда я=ин келадиган Мисрософт Интернет Ехплорер (Нетссапе Навигатор 3.0 ва Интернет Ехр1огегларнинг охирги версиялари ызларининг функсионал тавсифлари ва имкониятлари быйича жуда я=индирлар).

    Щар =андай браузернинг асосий вазифаси бизнинг тармо= билан муло=атинизни =улай ва ёкимли =илишдир. Бизнинг бу муло=отимиз щаммадан кыпро= бутун дунё Ургимчак уяси быйича саёщат =илиш ва уни кыриб чи=иш, електрон хатларни жынатиш ва ы=иш, янгиликларни чоп етиш ва олиш, файлларни юборишга ты\ри келади. Бу щамма имкониятлар ызини хурмат =иладиган щамма браузерларда бор. Албатта, ихтисослашган воситаларга (масалан, Еудора маил) нисбатан браузерларнинг мос функсионал имкониятлари кучсизро=дир, лекин улар кыпчилик о=илона ехтиёжларни тыла =ондиради.         Масалан, Нетссапе Навигатор 4.0 да Интернет Ехплорер 3.0 да хатлар СМТП баённомалари быйича жынатилади ва ы=илади ва МИМЕ форматида компоновка =илинади. Лекин шу нарса мущимки, бу иккала браузер щам ЩТМЛ стандартининг щамма кенгайтмаларини =ыллаб-=увватлайди ва хусусан, унинг я=инда =абул =илинган охирги 3.2 версиясида ЩТМЛ кенгайтмалари дисплейнинг муло=ат ойнасини сощаларга былиб чи=иш учун (фреимес — фреймлар ) мухлмдир.

    Нетссапе Навигатор ва Интернет Ехплирер браузерларининг асосий фыНксионал имкониятлари:

• WWW ни кыриб чи=иш учун графикли =улай интерфейс;

• фойдаланувчилар билан, бош=а тиллар билан бир =аторда рус тилида муло=ат =илиш имконияти (браузерларнинг охирги версияларида);

•електрон почта;
• файлларни жынатиш;

•телеконференсиялар, янгиликларни нашр =илиш ва кыриб чи=иш;

• файллар билан матнли форматда щам, ЩТМЛ форматида щам ишлаш;

• хат-чыплар тизимини шакллантириш;

• шрифтларни ырнатишнинг кенгайтирилган имкониятлари;

• турли щужжатлар билан ишлаш учун бир ва=тнинг ызида бир нечта ойначаларни =ыллаб-=увватлаш ва ойначаларни фреймларга былиб чи=иш имконияти;

• тармо= быйича ытаётган щужжатларни буфер хотирасига ёзиш (кешлаш);

• модулли дастурлаштириш тилларини =ыллаб-=увватлаш (масалан, Жава ва АстивеХ тиллари);

• кып сонли електрон маълумотнома материалларининг борлиги;

•кып сонли тестлаш дастурларининг («бета-тестлар» деб аталадиган) борлигини таъминлайдиган ю=ори ишончлилик.

    Аслини олганда, иккала браузер щам доимий равишда ызига хос тармо= операсион тизимига айланмо=да. Улар очи=дир, яъни амалий дастурлаштиришнинг интерфейслари билан таъминланган; улар учун ынлаб ва юзлаб иловалар — Нетссапе Навигатор ва Интернет Ехплорер мущитида ишловчи дастурлар ёзилмо=да; улар ёрдамида фойдаланувчини =изи=тирган деярли щамма нарсани =илиш мумкин (ёки =илса былади); Нетссапе Соммунисатион фирмаси щалитданок Галлио номи остида Нетссапе Навигатор 4.0 янги версиясини афиша =илди, Мисрософт фирмаси браузерининг я=ин орадаги версияси — Интернет Ехплорер 4.0.

Катта щажмдаги маълумотларни топиш учун кучлиро= воситалар

— бу маълумотнома-=идирув тизимларидир. Улар жуда кып сонлидир ва аллакачон Интернет да жадал ишлатилмо=да.

    Маълумотнома-=идирув тизимларининг щамма мавжуд типлари тармо=да бор былган бир жинсли былмаган маълумотлар тыпламини книга ишлайди, лекин маълумотларни тасвирлашни турлича =идириш механизмларини ишлатади. Уларни шартли равишда =уйидаги гурущ-ларга былиш мумкин:

• Wеб-=идирув тизимлари; ; Ж

• каталоглар; Т

• електрон почта адресларининг маълумотлар базаси;

•Гопщер архивларида =идириш воситалари;
•ФТП-файлларни =идириш тизимлари;
• Усенет да =идириш тизимлари.

WWW учун Wеб-=идирув тизимлари анча тавсифлиро=дир  бу, ЩТТП баённомаси билан бирлаштирилган «бутун дунё ургимчак уяси» кенглигида =идиришни амалга оширишга имкон берадиган, маълумот тизимларидир.

    Енг машхур Wеб-=идирув тизимларига =уйидагилар киради: Алта Виста, Ящоо, Магеллан, Ехсите, Щот Бот, Инфосеек, усок, Опен Техт, Wеб Сраwлер, WWW Wорм.

    Бу тизимларнинг асосий афзалликлари: =идиришнинг ю=ори тезлиги ва ишлатишнинг оддийлиги — фойдаланувчи =идирув серверига мурожаат=илади, =идириш образини, уни =изи=тирган мавзуни, керакли сызларни беради, уларни тизимга киритади ва тизим бу калитли сызлар учраган щужжатларнинг рыйхатларини ва адресларини беради.

    Айтилган тизимларнинг енг машхури Дигитал Е=упмент фирмаси яратган Алта Виста тизимидир. 1996 йилга келиб бу тизим рыйхатида 30 млн дан оши= ЩТМЛ-сащифа ва 13 нинг янгиликлар бор еди. Щозир у Интернет быйича енг тыли= =идириш натижасини бермо=да.

    Ундаги =идириш бош ва кичик щарфларнинг фар=ини щисобга олган щолда киритилган калитли сызга ани= мос равишда амалга оширилади. Жавобда сыровнинг калитли сызлари =алин шрифт билан ажратилади. Алта Виста хатчыплар тизимини шакллантириб =идириш натижаларини са=лаш имконини беради. Шуни алощида таъкидлаш керакки, бу тизим =идиришини русча сызларни ва сыз бирикмаларини ишлатиб щам амалга ошириши мумкин.

    Маълумотнома-=идирув тизимини ишлатган щолда керакли маълумотни =идиришни, афсуски, бегона шащардаги дуконлар пештахталарини кыриб чи=иш билан тенглаштириш мумкин, маълумот матнларининг ызини фойдаланувчи =идириш серверларидан ололмайди.

    Бу сохадаги охирги одат — пуш-технология деб аталадиган WWW да маълумотлар тар=атишнинг янги технологиясидир (унинг бош-кача номи: «тыртгин»-технология, «телекырсатиш»технологияси). Пуш-технология фойдаланувчига маълумотни ща=и=ий ва=т орали=да мос келган сервердан жынатишни кызда тутади. Фойдаланувчи тизимнинг =андай манбалари ва ахборотларнинг =андай мавзулари уни =изи=тиришини кырсатади ва тизимнинг ызи унинг компютерига у буюрган щамма янги маълумотларни беради. Бу технология щозирда ишлатилаётган пулл-технологиянинг (пулл - торт) бир кыриниши былиб, у фойдаланувчиларга тармо=ни унинг ызи тит=илаши ва ызига керакли маълумотни топиб муста=ил равишда чи=ариб олишни таклиф етади.

    Охирга ва=тларда пуш-технология асосида ишловчи ынлаб янги дастурлар еълон =илинган; Нетссапе Соммунисатион ва Мисрософт фирмалари бу технологияни ыз браузерларининг охирги версияларида татби= =илмо=да. Пуш-дастурлар маълумотларни фа=ат електрон почта быйича емас, балки факсимил аппаратга щам, пейжерга щам узатиш имконини беради.

Интернетда бизнес

Wорлд Wиде WебНИНГ технологик имкониятлари бутунда фирмаларга Интернетоа ызига хос ваколатхонани — Wеб-офисларни яратишга имкон беради. Провайдер серверида, камро= пунктлари серверида щам фирмалар махсус намойиш =илинадиган дастурларни ва рекламаларни жойлаштирадилар. Бундай електрон офисга уйдан чи=масдан бориш мумкин, ыз компютери мониторининг екранида унинг тижорат таклифларини кыриш мумкин, унинг бош=арувчиси билан сухбатлашиш мумкин. Бундай кыргазмаларни ташкил етишдан електрон савдогача =ыл узатса етгудек — офисга ташриф буюрувчилар билан «тескари ало=а» дастурини ырнатиш етарлидир. Кыплаб хорижий мамлакатларнинг мижозлари анчадан буён, Россияда еса фа=ат 1997 йилдан бошлаб Интернет быйича авиа ва темир ёъл билетларини, мэщмонхоналардаги номерларга буюртма беришади, екрандан електрон дуконлардан исталган таварларни уйга елтиб бериш шарти билан сотиб оладилар, «пластик» пуллар ёки банкдаги кодланган щисоб ра=ами быйича, компютернинг олдидан кетмасдан, щаридларга хак тыланади. Виртуал супермаркетлар кечаю-кундуз ишлайди. Компютер тизими ишлаб чи=арувчиларнинг ыз товарларини щаридорларгача былган щаракатидаги щаражатларни сезиларли пасайтиради, щаридорлар еса кыпинча таварларни ишлаб чи=арувчиларнинг нархи быйича, яъни чакана савдодагига нисбатан арзонро= сотиб оладилар.

Интернетода бизнесни нимадан бошлаш керак?

    Интернет одатда електрон почтадан бошланади. Лекин иштаха ов=ат пайтида келади. Електрон почта билан офф-лине режимида ишлаб кыриб ва унинг телекоммуникасиянинг бош=а кыплаб турларига нисбатан фойдалигини ва и=тисодий фойдасини тушунгандан кейин, тадбиркор одам он-лине режимида WWW майдонига щам кириб боришни истайди. Бу дунёдаги маълумотлар ресурсларига мурожаат =илиш имконини беради. Бир бутун файлларни бош=а жойга кычириш, турли компанияларнинг Wеб-серверларини ы=иш, =идиришни амалга ошириш мумкин; =ис=аси, «бош=аларни кыриш мумкин».

Лекин «ызини кырсатгиси» щам келади. Бунинг учун =уйидаги вариантлардан биттасини танлаш керак:

• провайдернинг серверида пунктлари Wеб-сахифачасини яратиш;

• пунктлари Wеб-серверини яратиш;

• бирор мавзуга бапшшанган Wеб-маълумотлар базасини яратиш.

    Реклама сахифачасини ихтиёрий таш=и матнли просессор, ноширлик тизими ёки компютер та=димоти дастурлари билан фойдаланиб яратиш мумкин. Бу сахифачада сиз расмлар, фотосыратлар, видео, аудио, мултфилмлар билан хохдаган нарсангизни кырсатишингиз мумкин. Ва сизнинг рекламангизни бизнес быйича миллионлаб ба=увват шерикларингиз кыради. Бундай рекламанинг нархи телевидениедаги, радиодаги ва хатто газеталардаги рекламаларга нисба-тан жуда щам кам былади. Ызингиз бахо беринг: сипши 1 Мбайтгача былган (бу тахминан 10 сахифадан орти=ро= ва 30 та расм) сизнинг реклама сахифангизни =ыллаб-=увватлаш сизга ойига 10 $ дан оши=ро=ка тушади. Ва бунда сизнинг маълумотингизни тармо=да кечаю-кундуз кыриш мумкин.

    Алощида фойдаланувчилар унча катта былмаган хонадон реклама сахифачаларини, унча катта былмаган фирмалар каттаро= сахифачаларни яратадилар, баобры фирмалар еса ызларининг шахсий Wеб-серверларини ташкил етмо=далар. Ва бу провайдер серверидаги оддийгина былмаган тижорат сахифачаларидир (уларни коммунал квартирадаги хоначалар кичкина, =иммат емас, алощида =улайликларсиз билан та==ослаш мумкин. Ыз сервери — бу енди умуман бош=ача нарса, бу енди барча =улайликларга ега былган алощида хонадондир; унда кынгилга ты\ри келган нарсаларни =улай масштабларда жойлаштириш мумкин; серверга хощлаган щаммани мэщмонга, хонадон быйича кушнилардан рухсат сырамасдан ва уларнинг иззат-нафсига тегмасдан, чи=ариш мумкин. Серверда фирманинг електрон ваколатхонаси ташкил етилади, фирма ты\рисидаги щар хил муфассал маълумот жойлаштирилади, мижозлар билан тескари ало=а ташкил етилади, унинг асосида фа=ат ща=и=ий бизнес билан шу\улланиш мумкин.

    Серверлар виртуал ёки физик былиши мумкин. Физик сервер былган щолда сизнинг маълумотингиз бевосита компютерингизда, виртуал сервер былган щолда еса тармо= узелининг компютерида жойлашади. Кыплаб ихтисослашган фирмалар ва провайдерлар Wеб-сахифани етарлича естетик, ергономик ва функсионал даражада расмийлаштиришда, унинг ю=ори сифатли дизайнини яратишда, серверни =ыллаб-=увватлашда дастурли-аппарат воситаларининг самарали тизимини ташкил етишда профессионал ёрдамни таклиф етадилар.

    «Ызини кырсатишни» янада ю=ориро= даражаси — бу структурлаштирилган мавзули маълумот файлларини — маълумотлар базасини яратишдир. Бу ишга фа=ат баобры фирмаларнинг кучи етади. Маълумотлар базаси сервердаги маълумот файлларидан енг аввало хусусий ривожланган =идирадиган сервиснинг борлиги билан фар= =илади.

    Wеб-серверлар ва маълумотлар базаси асосида самарали електрон савдо тизимини ташкил етиш мумкин. Електрон савдо — бу бизнесни олиб боришни енг замонавий усулидир, у фирмаларга, улгуржи савдогарларга чикимларни =ис=артириш, таварлар ва хизматлар сифатини ошириш ва уларни охирги истеъмолчига етказиб бериш тезлигини оширишга имкон беради. Електрон савдо ёрдамида =ышимча буюртмачиларни жалб =илиш щисобига даромадларни ошириш, махсулот таннархини камайтириш, тавар щаракати сиклини =ис=артириш, хизматлар сифатини яхшилашга еришиш мумкин. Електрон тыловларни =айта ишлаш, тижорат маълумотларини узатишнинг хавфсизлиги

                               75-расм. Електрон тыловлар муаммоси быйича муло=ат ойнасининг лавщаси.

ва махфийлик каби мущим муаммолар кып ми=дорда роса ишланган стандарт дастур таъминоти ёрдамида ечилиши мумкин. Тармо=да ишлаган одамда Интернет я=инда бизнесни олиб бориш учун хаётий зарурат былишига шубщалар пайдо былмайди.

    Ха=и=атан щам, електрон савдо Wорлд Wиде Wеб да тобора кыпро= жойни егаллаб, унинг ажралмас =исми булмо=да. Бугунги кунда Интернет даги янги уланишларнинг 70 %и тижорат ташкилотларининг улушига ты\ри келади. Асосли маълумотларга =араганда, Интернет да електрон савдодан фойдаланувчи щаридорлар сони 1996 йилдаги 3,8 млн тадан 2000 йидда 45,6 млн тага кыпайди. Електрон тижоратнинг 2000 йидда умумий щажми 100 млрд доллар даражасида былди. Интернет ор=али щарид =илишларни амалга оширувчи тармо=дан фойдаланувчиларнинг фоизи 30 % ни ташкил етади.

    Електрон савдодаги жиддий муаммо електрон тыловлардир ва, хусусан, уларнинг хавфсизлигидир. Електрон тыловларни бажариш хусусиятлари билан сизни Интернет нинг мавзули Wеб-сервери таништиради. 75 -расмда, масалан, Wеб-сервернинг муло=от ойнаси кырсатилган былиб, у електрон тыловлар муаммоси билан батафсилро= танишишни таъминлайди. Сич=ончанинг курсорини исталган белгичага ырнатиб (курсор «кырсатувчи» бармо=ли кафтга айланади) ва унинг клавишасини ши=ирлатиб, танланган мавзу быйича тушинтирувчи маълумотни олиш мумкин. Бир =атор холларда тушинтириш матни ажратилган сызларни ыз ичига олади, улар быйича ши=ирлатиб, ыз навбатида, мос келган =ышимча маълумотни олиш мумкин (бизга олдиндан маълум былган гиперматн тамойили ишлатилади).

<!ДОСТЙПЕ.ЩТМЛ.ПУБУС."— //1ЕТ///ДТД.ЩТМЛ//ЕЩ".
                                    Ра=амли пулларнииг асосий турлари ва уларнинг хавфсизлига

Хамма електрон тылов тизимларини шартли равишда икки турга былиш мумкин.

    Кредит тизимлар, улар =ышимча хавфсизлик чораларини жалб етган щолда (ахборотларни алмашишни шифрлаш, ра=амли имзо) келишув иштирокчиларининг ыртасидаги щисоб-китоблар учун кредит карталарини ишлатишга таянади, улар орасида Суег Саш, ЧескФрее, Опен Маркет, Фиист Виртуал щамда интернетда тыловлар учун ВИСА ва Мастер Сард компаниялари томонидан таклиф етилган СЕТ стандарти.

    Барча кредит тизимлари мижозни карзни тылай олишини ёки учинчи томондан та=дим етилган тылов воситаларини (банк-енитент ёки компания-авторизатор томонидан берилган) тасди=лашни талаб етадилар.

    Дебет тизимлар, улар чекларнинг ва накд пулларнинг ра=амли еквивалентини (тенг кучлисини), масалан, ДигиСаш, Нетсаш, НетЧех ва б., ишлатишга асослангандир. Бунда ра=амли накд пулларни ишлатишга асосланган дебет тизимлари учинчи тараф томонидан тасди=ларни талаб етмайди, бунинг натижасида уларнинг ишлатилиш нархи нолга интилади, бу, ыз навбатида, улар кичик тыловлар учун енгилгина ишлатилиши мумкинлигини билдиради.

    Бундан таш=ари, електрон тылов тизимлари кредит ва дебет, номини яширган (пулларни кузатишнинг имкони былмаганда, =андай =илиб ва нима учун пуллар «=ылдан =ылга ытган») ва номини яширмаган (бу щолда очи=лик даражасига бо\ли= равишда ёки фа=ат банк, ёки яна «сотувчи» щам мижознинг шахсий ва банкдаги маълумотларини, сотиб олишни тафсилотларини кушган щолда, олиши мумкин) быладилар.

    Интернетда тыловларни =анчалик хавфсизлигини тушиниш учун учта саволга жавоб бериш керак:

    Шахсий ва банк маълумоти транзаксия ва=тида ушлаб олиниши мумкинни?

    Шахсий ва банк маълумоти "сотувчиларнинг" банклардаги маълумотлар базасидан олиниши мумкинни?

    Маълумотни, агар уни ушлаб олинган былса, ишлата олиш мумкинми?

    Енг оддийси, албатга, бирданига «ёъ=., ёъ= ва ёъ=» деб жавоб беришдир.

    Лекин ща=и=ий ахволни ойдинлаштириш учун =уйидагиларни таъкидлайниз:

    Ушлаб олишга =арши маълумотларни шифрлашнинг кучли алгоритмлари ишламо=да, улар криптографиянинг щам ёпи= калитли шифрлаш, щам =идириб топадиган калитли шифрлаш каби усулларига асосланади. Бу усулларнинг жиддийлиги шундаки, улар А=Ш да =уролланишга тенглаштирилган. Мактубни, умуман олганда, шифрини очиш (нималигини билиб олиш) мумкиндир, лекин бунинг учун бир неча миллион долларлик компютер щаражатлари керак булар еди. Бу щаражатларнинг суммаси сотувчилар Интернетда =илган савдолари суммасига аслида ты\ри келадими?

    Кыпчилик кыриб ытиладиган електрон тылов тизимлари шундай схемаларни ишлатадики, натижада банк ва шахсий маълумотлар умуман «сотувчига» етиб бормайди. Баъзи бир тизимларда бу маълумот умуман Интернетда «юрмайди», балки бир марта факс билан, телефон быйича, електрон почта ёрдамида узатилади.

    Кыпчилик кыриб ытиладиган тизимлар ызларининг схемаларида ра=амли имзони (=идириб топадиган =ылит билан шифрлашга асосланган технология) ишлатадилар, уни щам мактубнинг =айта шифри очиш каби, сохталаштириш даргумондир. Тыловни тасди=лаш учун фойдаланувчининг щар хил идентификатори ва махфий сызлар щам =ылланилади.

    Шундай =илиб, =уйилган учта саволга ани= жавоб шуки, — "деярли имкони ёъ=,, жуда ещтимоллиги кам ва жуда ещтимоли кам", шунга =арамай баъзи тизимлар учун учала жавоб «деярли имкони ёъ=».

    Демак, Интернетда криптографиянинг мос алгоритмларини =ыллаб бажарилган транзаксия шифрини очишнинг деярли имкони ёъ=, Амалда бу шуни англатадики, щеч былмаганда, криптоаналитик криптоматнни ёриб ытгунча бошлан\ич матн ызининг щар =андай =имматини ёъ=отади. Пуллар ты\рисидаги маълумотлар бо\ли= щамма нарсага алощида хавфсизлик чоралари =ылланилади.

                        76-расм. Електрон тыловлар ва уларнинг хавфсиелиги ща=ида Интернетдаги лавща.

    Бизнес-серверлар сонининг ысиш кырсаткичларидан бири електрон савдо марказлари деб аталади (шопинг маллс ёки сйбер маллс), уларнинг сони тармо=да жадал кыпаймо=да. Сйбермаллс — бу шундай жойки, у ердан турли хил тижорат компаниялари ты\рисидаги маълумотларни топиш ва турли електрон дыконларга бориш мумкин. Сйбермаллс кыплаб дыконларни, ма=садга мувофи=ро= тарзда кып чарчаб юрмасдан Интернет быйича керакли товарларни ва хизматларни =идириб, айланиб чи=ишга имкон беради. Демак, Wеб-серверда електрон дыконни очиб, сиз =уйидаги ишларни бажара оласиз:

• мол сотиладиган бозорни кенгайтириш, чунки мамлакатимиздаги ва чет елдаги катта ми=дордаги одамлар фирмангиз, унинг мащсулотлари ва хизматлари билан танишадилар;

• сотиш щажмини ошириш, чунки =ышимча савдо ну=таси яратилади;

• ишлаб чи=ариш щаражатларини камайтириш, чунки електрон дыконда молларнинг савдосидаги ва олиб юрилишидаги щаражатлар оддий усулдагига нисбатан камдир;

• ра=обатчилардан илгарилаш, чунки електрон дыконда моллар ты\рисидаги реклама тезро= ва оммавийро=дир;

• исталган мамлакатлар билан, уларнинг щар бирида классик дыконлар очмасдан савдо =илиш;

• дыконда, исталган жойда, масалан, хонадон офисида ёки автомобилда жойлашган х,олда ишлаш;

• кунва туннинг исталган ва=тида ишлаш.

    Янада кыпро= фирмалар Интернет ни бизнес ва телекоммуникасия учун ишлатмо=далар, тармо= тижорат ташкилотларининг бир-бири билан ызаро ишининг стандарт усули булмо=да. Интернет бизнесга “дыстона” былган дастур воситалари билан таъминланмо=да, у, хусусан, електрон щарид =илиш ва сотишнинг хавфсиз усулларини таъминлайди.

                                                             Ыргимчак уяси быйлаб сайр =илиш

    Wорлд Wиде Wеб — нисбатан янги, тез ривожланаётган технологиядир. У ахборотларни йи\иш, тар=атиш ва ырганиш ну=таи назаридан чекланмаган имкониятларга егадир. Интернет нинг ын нинглаб серверларида са=ланаётган електрон щужжатларнинг улкан тыплами быйича силжиб юриб, маълумотларни =идираётган фойдаланувчилар ща=и=атдада бутун дунё быйлаб саёщат =илишлари мумкин. Бунинг учун улар щужжатлардаги кесишадиган мурожаатларни танлашлари ва керакли ахборотга ёъл очишлари етарлидир.

    Кесишадиган мурожаатлар барча Wеб-серверларда керакли маълумотларни оддийро= =идириш ва уларга мурожаат =илиш учун фаол =ылланилмо=да. Кесишадиган мурожаат сервер сахифасида ажратилган матн (сыз); ранг билан ажратилган матн; график тасвирлар (жадвалча, криптограмма) каби кыриниши мумкин.

    Мурожаатлар быйича Wеб тармо\и быйлаб саёщат =илиш (мурожаатдан мурожаатга) одатда серфинг деб аталади.

    Wорлд Wиде Wеб быйича саёщат =илиш ва Wеб-серверларни кыриб чи=иш технологияси анча оддийдир.

    Бунинг учун =уйидагича ёъл тутиш лозим:
• провайдер билан ало=а ырнатиш;

• Wеб-браузер дастурини ишга тушириш;

• керакли Wеб-сервернинг тыли= адресини териш ва Ентер клавишасини босиш керак: сиз керакли серверни топасиз;

• сич=онча билан кесишадиган мурожаатга ши=ирлатиш керак: сиз автоматик равишда бош=а сахифага ёки бош=а серверга ытиб оласиз.

    Интернет да миллионлаб турли хил маълумот манбалари келтирилган, керакли мавзудаги маълумотни =идиришни самарали алгоритми еса щозирча ишлаб чи=илмаган. Тармо=да щосил былаётган тизимли маълумотларнинг та=чиллиги =исман бош=а манбалар билан, хусусан босма каталоглар билан =опланади. Бугунги кунда керакли маълумотни манбасини =идириб маълумотномани вара=лаш Интернет нинг бепоён дунёсини тор кычалари быйича дайдиб юришдан кыра тезро= ва арзонро= былади.

    Тармо= ресурслари быйича енг оммавий маълумотномалардан бири Харли Ханнинг "Интернет нинг сари= сахифалари" дир. "Сари= сахифаларнинг" тиражи миллион нусхадан ошади; китоб жащондаги бозори ча==ан компютер адабиёти рыйхатида биринчи =аторларда мустащкам туради. Китобнинг щозирги нашри 200 та мавзули былимларни ыз ичига олиб, унда тармо=нинг 5000 та узели быйича мавзуга мылжалланган аннотасия келтирилган. Бу маълумот тармо=нинг ызи каби жуда ранг-барангдир, бу ерда: бизнес ва сиёсат, саёщат ва маиший хизматлар, театр ва кутубхоналар, ишга жойлашиш ва уйин-кулгулар. Бу китоб фа=аттина каталог емас, балки Интернет нинг ахборот ресурслари енсиклопедиясидир, улар тижорат асосида емас балки фойдалилик белгиси быйича йи\илган. 1996 йидда биринчи марта китобнинг русча нашри чи=арилган: Харли Хан (Желтые странисы Интернет. Международные ресурсы. Интернет нинг сари=, сахифалари. Хал=аро ресурслар).

    Россияда Интернет ресурсларининг унча катта былмаган =исми тыплангандир. Тармо=нинг русча ресурслари быйича маълумотноманинг иккита нашри чикди: А. Сигалев. Интернет нинг сари= сахифалари. Рус ресурслари. Биринчи нашрида 500 дан оши= Wеб-серверлар ёзиб чи=илган ва ресурсларга 1500 дан оши=ро= юборишлар берилган; иккинчи нашрида (1997 йил) 12 та бобларда ва 70 та мавзули былимга гурущдаб чи=илган 1000 та Wеб-сервер ва ресурсларга 3000 та мурожаат изохдаб берилган.

    Шуни алощида таъкидлаш керакки, видеони ва уч ылчамли анимасиянинг замонавий имкониятлари туфайли жуда зыр таассурот =олдирадиган Wеб-узеллар яратилган: уй бекалари виртуал дыконлар быйлаб сайр =иладилар; кимки кучмас мулкка =изи=са, сотилишга таклиф етилаётган уйни щамма томонидан кыриб чи=ади, автомобил щаридорлари еса янги моделнинг яккол тасвирини кырибгина =олмасдан, балки сич=ончани ши=ирлатиб унинг янада тыли=ро=, тасвирини оладилар.

                   Интернет тармо\ини ишлатишнинг бази хусусий вариантлари

    Американинг ИДТ компанияси пунктлари мижозларига Интернет ор=али товушли ало=ани та=дим етмо=да, бунинг учун компютер талаб етилмайди: =ын\иро= телефон аппаратдан оддий телефонга амалга оширилади; олдин компания серверининг номерини териш керак, кейин еса чи=арилаётган абонентнинг телефон номерини териш керак. Исталган мамлакатдаги абонент билан сызлашувнинг бир минутини нархи тахминан 10 сентдир, бу оддий хал=аро телефондан анча арзонро=дир.

    Интел корпорасияси Интернет-видеотелефон версиясини ишлаб чикди, у фойдаланувчиларга бир-бири билан гаплашиш ва кыришни ва, бундан таш=ари, шу ва=тнинг ызида бош=а Интернет-иловалар билан ишлаш яъни, масалан, Wеб-сащифаларни кыриб чи=иш, факслар билан алмашиш, уйин уйнаш имконини беради. Тганс-Америтеч компанияси еса Россиянинг бозорига видеоконференсияларни ытказиш учун 8 та видеоойначали ва чекланмаган ми=дордаги товушли уланишлар имконини берадиган жищозлар етказиб бермо=да.

    Модемни ПС-Сард воситасида уяли телефон билан бо\ланган, Аппле фирмасининг ПДА Мессаге Пад 130 ихчам компютерига ырнатилган Wеб-браузер ёрдамида мобил фойдаланувчилар Wорлд Wиде Wеб ни кыриб чи=ишлари, електрон почта быйича ахборотлар алмашишлари ва Интернет да бош=а ишларни бажаришлари мумкин.

    Сйбер Флйер фирмаси аеропортларга Интернет-хоналар ырнатди, у ердан минутига 33 сентга Е-маил юбориш ва =абул =илиш, Wеб-серверларни кыриб чи=иш ва бош=а кып ишларни =илиш мумкин.

    Хулоса =илиб насищатомуз мисол келтирмо=чи едик. Москвалик бир фирманинг ходими компютерни олдида ытирган ва чет елдан янгиликларни кыриб чикаётган еди. Компютерда у Бразилиядан кофени експорт =илишга та=и=ни тайёрланаётганлиги ты\рисидаги ахборотни пайкаб =олди. Бу янгиликни Москва газеталари кыпайтираёттан ва=тда бу ходимнинг компанияси шащарда мавжуд былган бутун кофени пунктлари омборларига тукаётган еди. Ра=обатчилардан узиб кетишда бу во=еанинг кахрамонига шахсий компютер, модем ва Интернет тармо\и ёрдам бердилар.

Керакли хулосаларни ызингиз чи=аринг, жаноб тижоратчилар!!!

Hosted by uCoz