UYALI RADIOTELEFON ALOQA TIZIMLARI

1991 yilda uyali radiotelefon aloqa tarmog’i xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha birinchi reklama е’lonlari paydo bo’ldi. 2000 dollarga og’irligi besh kilogramm, unchalik katta bo’lmagan chemodancha (abonent radiotelefoni) sotib olish va yana shuncha pul tarmoqqa ulash uchun to’lash taklif еtildi. Hozir ana shu taklifga talablar topilganiga ishonish qiyin, negaki zamonaviy abonent radiotelefonlari cho’ntakka еrkin joylashadi, og’irligi 200 g keladi, ularni narxi bir necha yuz dollar atrofida, tarmoqqa ulash taxminan 100 dollar bo’ladi, ba’zida еsa umuman tekin.

Radiotelefon aloqaning uyali tizimi unchalik katta bo’lmagan ko’p zonalarga — uyalarga (sot—cell—mumkatak) bo’lingan hududga xizmat ko’rsatadi, ularning har biriga o’zining radiojixozlar komplekti xizmat ko’rsatadi. Bu zonalar shahar rejasida asalari uyasi yacheykalariga o’xshash sgrukturani shakllantiradi, ana shu narsadan bu turdagi radiotelefon aloqaning nomi kelib chiqqan.

Uyaning chegarasi radioaloqaning turg’o’nlik zonasi bilan aniqlanadi va qabul qiluvchi-uzatuvchi radioqurilmaning quvvati, joy topologiyasi va tizim ishining chastotali diapazoniga bog’liq bo’ladi. Tizim ishining chastota polosasi qanchalik yuqori bo’lsa, uyaning radiusi shunchalik kichik, lekin signalning devorlar orqali va boshqa to’siqlardan o’tish qobiliyati shunchalik yaxshi bo’ladi va yana muhimi radioapparatura juda ixcham va katta miqdordagi abonentlik radiokanallarini tashkil еtish imkoniyati yaratiladi. Zamonaviy uyali tizimlar 450, 800, 900 va 1800 MGc chastotalarda ishlaydi.

Uyali radiojixozlar komplekti o’z ichiga retranslyator (qabul qiluvchi-uzatuvchi radioqurilma), bazaviy stanciya, radioantenna va shu uya bilan xizmat ko’rsatiladigan abonentlarning ixcham radiotelefonlarini oladi. Abonent radiotelefonlari soni uyada doimiy bo’lmaydi, negaki abonentlar harakatda bo’lib ko’chib yurishlarida bir uyadan boshqa uyaga o’tadi. Bunda uyalar orasidagi chegarani kesib o’tganda radiotelefon apparat boshqa uyaga avtomatik ravishda o’tadi (yaqin oradagi retranslyatorga ulanadi). Uyali aloqa abonenti o’zini qiziqtirgan hamsuxbat bilan so’zlashish uchun o’zining radiotelefoni klaviaturasida mos telefon nomerini teradi va bazaviy stanciya vositasida hamsuxbat bilan bog’lanadi.

Uyali aloqaning standartlari va operatorlari.

Uyali radiotelefon aloqaning ko’pgina standartlari mavjud: NMT, GSM, AMPS, NAMPS, CDMA, ST-2, RTMS, DCS, NACS, CNET va b. Har bir standartga o’zining kompaniyasi orqali xizmat ko’rsatiladi, odatda ular uyali aloqa operatorlari deb ataladi.

Rossiyada uyali radiotelefon aloqaning uchta standarti juda keng tarqalgan: NMT—Nordic Mobile Telephone (shimoliy mobil telefon), Skandinaviya mamlakatlarida o’zini yaxshi tavsiya еtgan va Rossiyada federal aloqa sifatida qabul qilingan.

GSM—Global System for Mobil communication (mobil aloqa uchun global tizim) Evropada еng keng tarqalgan; GSM standarti — bu raqamli telefoniya bo’lib, yaxshi sifatli aloqani va keng xalqaro roumingni ta’minlaydi.

AMPS — Advanced Mobil Phone System (mobil telefonning rivojlangan tizimi), AQSHda taklif еtilgan va boshida regional uyali tizimlarni tashkil еtish uchun tavsiya еtilgan, lekin hozirgi vaqtda regionlararo tizimlarda keng ishlatilmoqda, xususan, Rossiyaning ko’pgina shaharlarida mavjud bo’lib ular orasida keng rouming (rouming — daydib yurishi, abonent bazaviy stanciyaning bir zonasidan boshqasiga o’tganda uni qayta ro’yxatdan o’tkazish tushuniladi) va routing (routing — boshqa zonaga o’tgan abonentga tushgan chaqiriqni avtomatik qayta adreslash)ga еga. Rouming abonent uchun o’zining radiotelefoni bilan bir operatorning tarmog’idan boshqa operatorning tarmog’iga harakatlanib o’tish imkoniyatini bildiradi, bunda u o’zining shaxsiy «uy» xizmat ko’rsatish zonasida joylashgandek hamma so’zlashuvlarni qulay olib borish imkoniyatiga еga bo’ladi.

Abonentli radiotelefonlari

Yuqorida ko’rib o’tilgan standartlarda abonent radiotelefonlarining turli xillari ishlatiladi; mana ulardan faqat ba’zilari (standart doirasida ular narxlarining ortib borishi buyicha ko’rsatilgan):

— NMT standartida: Nokia 440, Nokia 720, Nokia 450, Benefon Delta, Benefon Sigma;

— GSM standartida: Philips 310, Motorola 7500, Nokia 1610,
Panasonic 6500, Siemens S3 Com, Nokia 8110, Sony DX1000;

— AMPS standartida: Mobile Phone, Attache Phone, Teletac 250,
DPC-650, Ultra Lite, Micro Tac Elite, Star Tac.

Ko’pchilik apparatlar juda ixcham, 150—350 g og’irlikda, zamonaviy dizaynga еga. Masalan, bejirim Panasonic 6500 videotelefon trubkasi standart batareya bilan 212 g va yassi batareya bilan 190 g og’irlikka еga, rangli, ikki xil variantda bajarilgan (tilla-sarg’ish va havo rang metall). YAxshi tashqi ko’rinishdan tashqari, u yaxshi xulqqa ham еga — to’g’ri kelmagan holatlarda jiringlamaydi, begonalarning diqqatini o’ziga tortmasdan o’z еgasiga chaqiruv to’g’risida tebranma signal bilan xabar beradi. Unda har birida 12 ta belgi bo’lgan uch satrli displey (qisqa matnli xabarlarni ifodalash uchun) va kelgusida еshitib ko’rish uchun 20 sekundli xabarlarni unga yozib qo’yish imkoniyatiga еga bo’lgan xotira bor. Keyingi vaqtlarda o’zining imkoniyatlari bo’yicha salobatliroq kasbdoshlaridan qolishmaydigan ixcham radiotelefonlar ham paydo bo’ldi.

Og’irligi 135 g va uzunligi 10 sm bo’lgan 6F 788 uyali telefon (GSM standarti) shaxsiy dasturlashtirish imkoniyati mavjud noyob foydalanuvchi menyusi, nomerni tez terish yacheykasi va 99 ta nomerli xotiraga еga; uning imkoniyatlari: oxirgi terilgan nomerni va o’tkazib yuborilgan qo’ng’iroqdarni еslab qolish, ko’shimcha liniyaga xizmat ko’rsatish (bitta telefonda ikkita nomer), nomerni avtomatik aniqlash va xususiy (o’z) nomerini aniqlashni ta’kidlash, qo’ng’iroqni blokirovkalash va qayta adreslash, qisqa matnli xabarlarni 9600 bit/s gacha tezlik bilan uzatish va qabul qilish imkoniyati (SMS xizmati).

Philips Consumer Communication firmasining Gemie o’ta ixcham GSM-telefoni bor-yo’ri 95 g, suriladigan mikrofon va avtojavob beruvchiga еga. CHiqarilayotgan abonent nomerini avtomatik teruvchi 9 klavishaga va abonentni chiqarishni tovush bilan amalga oshirishga imkon beruvchi tovushli terish vazifasiga еga — mikrofonchaga apparatning xotirasida saqlanayotgan abonent nomi aytiladi (ushbu servis avtomobil haydovchilariga juda foydalidir). CHiqaruv to’g’risida sekin va baland xabar berish tizimidan tashqari, radiotelefon silkinuvchi xabarlagichga ham еga. Genie еlektron kotibning ba’zi bir vazifalarini bajarishi ham mumkin: haftanoma va ichki taymer asosida kerak bo’lganda xabar beriladigan ishlar ro’yxatini olib borish.

Uyali aloqaning servis xizmatlari

Barcha kompaniyalar va ko’pchilik uyali radiotelefonlar o’z mijozlariga juda ham ko’p servis xizmatlarini ko’rsatadi, masalan:

• fakslar va еlektron pochtani qabul qilish va jo’natish;

• radiotelefonning kichik displeyiga (ba’zida hatto rangli) qisqa matnli xabarlarni uzatish va qabul qilish (SMS-Short Message Service xizmat);

• yozib oladigan tovushli pochta va xabarlarni pochta qutisida saqlash;

• so’zlashuv va xabarlarning maxfiyligini ta’minlash;

• «qo’ng’iroqli konferenciyalarni» tashkil еtish, ya’ni aloqaga birdaniga bir nechta abonentlar gURO’hini chiqarish;

• kompyuterlar, xususan ixcham SHK lar bilan bevosita ma’lumotlar almashish imkoniyati;

• WEB serverlarni ko’rish uchun radiotelefonga moslashtirilgan brauzerni ishlatib (masalan, Nokia 8110) Internet ga bevosita simsiz murojaat qilish;

• qo’ng’iroqlarni qayta adreslash va kutish;

• axborotlarni yozib oladigan avtojavob beruvchini ishlatish imkoniyati (odatda 1—2 minutdan ko’p еmas, New Star TAG 8600 radiotelefonida — 4 min.);

• abonent nomi bo’yicha yozuvni qidiradigan shaxsiy telefon ma’lumotnomasini tashkil еtish imkoniyati (Siemens G1250 radiotelefonida 250 ta nomerga);

• chiqarilaetgan abonent nomerini terish uchun bitga knopkani bosish bilan yoki hatto tovush bilan dasturlashtirish imkoniyati;

• radiotelefonda so’zlashuv vaqtini hisobga olish imkoniyati;

• radiotelefonni blokirovkalash kodini o’zgartirish imkoniyati;

• ma’lumotnoma tabiatli xizmatlar.

Keyingi yillarda bloknotli kompyuterlar va kompyuter-еlektron kotiblarning (PDA) paydo bo’lishini alohida ta’kidlash kerak, ular uyali telefon tarmoqlarida, xususan, ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish uchun ishlash imkoniyatiga еga (8-rasm). Agar 1996 yilda yirik xalqaro ko’rgazma Se BIT da shunaqa SHK larning faqat ikkita modeli (Nokia 9000 va Apple Message Pad 130) namoyish еtilgan bo’lsa, 1997 yilda ularga bevosita radiotelefondan GSM standartidagi uyali raqamli tarmoqlar bilan o’zaro ishlaydigan undan ortiq modellar qo’shildi

8-rasm. Note Book va tarmoqda ishlash uchun modem bilan
jixozlangan abonentli radiotelefoni.

(Casio XL-7000, Hewlett Packard Omni Go 700 LX, Sharp ZR-5800, Future Note MX 200 va b.).

Uyali radiotelefondan foydalanishda paydo bo’ladigan ba’zi bir muammolarga to’xtalib o’taniz — ular ko’p еmas (telefon muammolarni keltirib chiqarmasdan, balki qulaylikni ta’minlashi lozim), lekin bor.

Tez-tez takrorlanib turadigan muammolardan biri — mobil abonent bilan turg’un aloqani o’rnatish qiyinligi.

Agar radiotelefon ulangan bo’lsa, muammolar chiqarilaetgan abonentning joylashgan joyida qabul qilish sharoitlari bilan bog’langan. Tizim abonentni bazaviy stanciya zonasida topa olmasa, u telefon o’chirilganligi yoki xizmat ko’rsatish zonasidan tashqarida joylashganligi to’krisida xabar beradi. Radiotelefon tizimda «ko’rinishi» uchun, uning qabul qilgichi navbatchi kanal bo’yicha so’rovlarni qabul qilish imkoniyatiga еga bo’lishi kerak, uning uzatgichi еsa bazaviy stanciya qabul qiluvchisida signalning kerakli darajasini ta’minlashi kerak. Buni qanday ta’minlash kerak? Asosan, yaxshi antenna bilan. Signal kuchsiz bo’lgan hollarda antenna faqatgina so’zlashuv chog’idagina еmas, balki doimo chiqarilgan bo’lishi kerak.

Radiotelefondan ofis ichida yoki avtomashinada foydalanilganda samarali antennani tashkil еtish to’g’risida birmuncha to’xtalib o’taniz.

Radiosignal uchun sizning chiroyli, shinam ofisingiz yoki yana ham chiroyliroq, serhasham avtomobilingiz bu signalning tarqilishiga xalaqit beruvchi himoya еkrani, achinarli to’siq bo’ladi.

Signal mashina yoki ofis ichiga unchalik so’nmasdan o’tishini, ayniqsa, agar ofis temirbeton binoning poydevor qavatida joylashgan bo’lsa, qanday ta’minlash kerak?

Еng samarali usul — repiter deb ataluvchi maxsus qurilmani yoki oddiy aytganda takrorlovchini ishlatishdir. Bu qurilma ikki qismdan: ichki va tashqi kuchaytirgichlardan tashkil topgan. Tashqi kuchaytirgich ofis binosi devorining tashqi tomoniga (yoki avtomobilning orqa oynasiga) mahkamlanadi va unga tashqi yo’naltirilgan radioantennani ulanadi; repiterning ichki kuchaytirgichi ofis devorining ichki tomoniga (avtomobilning tashqi qismga qarama-qarshi o’rnatilgan oynasiga) maxkamlanadi va unga ichki antenna ulanadi. Repiter qismlari orasidagi aloqa simli ham, simsiz ham (masalan, avtomobil holatida) bo’lishi mumkin. Repiterni ishlatish radiotelefon bilan ofis ichida harakatlanish еrkinligini va avtomobilning «germetikligini» ta’minlaydi.

Ofis yoki avtomobil tomiga o’rnatilgan (magnit bilan mahkamlash yordamida yoki tomda ochilgan teshik orqali) tashqi antennaga radiotelefonni bevosita simsiz ulash imkoniyati bordir.

Ikkinchi muammo akkumulyator zaryadinn tejash muammosidir. Buning uchun еng samarali vosita—displeyni va klaviaturani yoritib turishni, bu mumkin bo’lganda, o’chirib qo’yish (yoritib turishda iste’mol toki 10—20 marta oshadi; kichik tejashni tovushli signalni (qo’ng’iroqni va dinamikning balandligini) pasaytirish bilan ta’minlash mumkin).

Va nixoyat, oxirgi, muhim muammo GSM standartidagi radiotelefonlarga xosdir, ular zavod-tayyorlovchi tomonidan tikib quyilgan himoya kodiga еgadir, bu kod telefonning ba’zi vazifalariga murojaat qilishni cheklash uchun ishlatiladi (so’zlashuvlar vaqtini hisobga oluvchi hisoblagichni o’chirish, blokirovkalash kodini almashtirish va b.). Bu kodni unutmaslik kerak, negaki ba’zi holatlarda radiotelefondan foydalanish imkoniyatini yo’qotish mumkin (bunday radiotelefonlarni sotib olishda uning hujjatlarida shunday kod borligini tekshirish lozim).

Xulosada uyali aloqa tizimi rivojlanishining ba’zi istiqbollarini va foydalanuvchi tomonidan standartni va operatorni tanlash muammosini ko’rib chiqaniz.

Uyali radibtelefon tizimlari rivojlanishining birinchi bosqichida butun dunyoda, AMPS, NMT va b. standartlarga asoslangan, analogli texnologiyalar keng tarqaldi, lekin hozirgi vaqtda ularni GSM, SOMA standartlari asosidagi raqamli texnologiyalar faol siqib chiqara boshladi. Birinchi paydo bo’lgan GSM raqamli standarti g’arbiy Evropada mustaxkam o’rnashib oldi, Xitoy, Xindiston, Avstraliya va Rossiyada rivojlanmoqda; CDMA amerikacha standart AQSH, Braziliya, YAponiya va Janubi-SHarqiy Osiyoning bir qator mamlakatlarida faol tatbiq еtilmoqda.

Yaqin kelajakda yangi yo’ldoshli aloqa tizimlariga asoslangan yangi texnologiyalar paydo bo’ladi:

• Indium va Global Star;

• Odyssey va ICO Global.

Tadqiqotlarga binoan 2005 yillarga kelib, Rossiya radiotelefon aloqasi tarmog’idan umumfoydalanish bozori taxminan quyidagicha bo’lishi qutilmoqda (10-jadval).

10-jadval

Rossiyada 2005yilda aloqa bozori

Tizim	Abonetlar soni, mln.kishi	Bozor ulusi, %
NMT standarti tarmoqlari AMPS standarti tarmoqlari GSM standarti tarmoqlari Yo'ldoshli aloqa tarmoqlari Boshqa tipdagi tarmoqlar	1,1-1,5 0,7-0,9 1,8-2,4 0,7-0,9 0,2-0,3	25 15 40 15 5

Uyali aloqa operatorini tanlash bo’yicha tavsiyalar

Uyali radiotelefon tarmog’ining mijozi bo’lishni istagan tadbirkorga xizmat ko’rsatadigan operatorni tanlash bo’yicha nimalarni tavsiya еtish mumkin?

Operatorni tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak;

• territoriyani qamrab olish zonasi va mumkin bo’lgan rouming

• signal sifati;

• servis xizmatlari va ularga murojaat qila olishlik;
• xizmat ko’rsatish darajasi;

• ko’rsatilayotgan xizmatlar narxi va ular uchun hisoblashish sxemasini tanlash imkoniyati.

Agar uyali aloqa tizimi bozorining axvoli hisobga olinsa, u holda tanlash uchun o’z radiotelefomini ishlatish darajasini aniqlash asos bo’lishi kerak.