SHKNING
TA’MINOTI VA ISH QOBILIYATINI
TEKSHIRISH BUYICHA MASLAXATLAR
Kompyuterni ishga tushirish imkoniyatini ta’minlash uchun uni qattiq diskdan yuklanishi inkor qilinganda tizimli disketa juda foydalidir.
Tizimli disketa — bu operaciey tizim yozilgan disketadir: DOS da ishlaganda A: diskovodga yangi disketa quyib va Format A: /S/U buyrug’ini ishga tushirib, bu tizimli disketani yaratish osonroqdir, ya’ni yangi disk operaciey tizimni avtomatik yozishni bajarib, uni formatlash.
SHK ga Windows 95 ni o’rnatishda mos dastur Startup Disk ni — tizimli disketani yaratishni ham taklif еtadi, bu diskka tizimli fayllardan tashqari disklar bilan ishlash uchun ba’zi juda foydali xizmat ko’rsatish dasturlari: CHKDSK.EXE, FDISK. EXE, FORMAT.COM, SCANDISK.EXE, SYS.COM va b. ham joylashtiriladi.
Darvoke, tizimli disketani DOS data kabi Windows da ham faqat tizimni yuklash paytida еmas, balki istalgan vakgda yaratish mumkin. Tizimli disketani, unga yozishni takiklab, viruslardan himoya qilish kerak.
Agar bunda ventilyatorning engil shovqini еshitilmasa, ta’minot zanjirini tekshiring.
Agar ventilyator ishlayotgan bo’lsa, demak, nosozlik SHK ichida. Bu holda kompyuterni albatta manbadan o’zing. O’chirilgan kompyuterda tizimli blok kopkogini olish kerak. Ozuqa blokidan tizimli plataga, disk yuritmalariga va boshqa periferiyaga olib boruvchi kabellarning butunligini tekshirish lozim. Qo’shimcha adapterlarning raz’yomlari tizimli plataning javob raz’yomlariga ishonchli kirayotganligiga ishonch hosil qiling. Adapterlar platalarini navbat bo’yicha chiqarib olib, kontaktlarni spirt yoki oddiy lastik bilan artish, keyin еsa ularni oldingi joylariga ko’yish foydalidir.
Tizimli plataning maxsus raz’yomlariga (BIOS, klaviatura nazoratchisi, tezkor xotira mikrosxemalari) va adapterlar platalariga o’rnatilgan hamma mikrosxemalarni ko’rib chiqib, ularni deformaciyalamasdan oxista bosish va bir oz ko’zg’atmoq mumkin.
Bu jarayonlar tugagandan keyin kompyuterni ulash va ... u yuklanishi mumkin.
Agar kompyuter 2 va 3 o’rinishdan keyin ham yuklanmasa, u holda tashabbuskorlikni to’xtatib, maxsus xizmat ko’rsatish byurosiga murojaat qilish lozim.
Kompyuterni viruslardan himoya qilish
Kompyuter viruslari bilan ko’rashish o’ta muhim va dolzarb masaladir, negaki viruslar kompyuterlarning normal ishlashini buzibgina qolmasdan, balki undagi hamma bor ma’lumotlarni buzishi va xatto bu ma’lumotlarni yo’qotishi mumkinligi yanada qo’rqinchlidir. Kompyuterning viruslar bilan buzilgan ish qobiliyatini virusga qarshi dasturlarni ishlatib har doim tiklash mumkin, ammo yo’qotilgan ma’lumotlarni har doim ham tiklash imkoniyati yo’q.
SHK xotirasidagi ma’lumotlarni, ba’zida uzoq vaqt davonida yaratiladigan va yig’iladigan muhim axborotni yo’qotish еng og’ir fojialarga olib kelishi mumkin.
SHuning uchun еng birinchi vazifa: kerakli axborotli barcha fayllarni (ayniqsa qimmat baholarini) kompyuterlardan avtonom bo’lgan axborot tashuvchilarda: еgiluvchan disklarda, olinadigan qattiq, disklarda , CD- va DVD-RAM larda, magnit lentalarda va boshqalarda albatta nusxasini olib qo’ying (bu vazifa viruslarsiz ham dolzarbdir).
Еndi еsa viruslar haqida aniq va lo’nda ma’lumotlar.
Kompyuter virusi
— bu uncha katta bo’lmagan dastur bo’lib, u mustaqil ravishda
ko’payishi, o’zini disklarga (disketalarga) va lentalarga olib o’tishi, dasturli
fayllarga bog’lanishi, aloqa kanallari va kompyuter tarmoqlari bo’yicha
uzatilishi mumkin.
Bu sinchiklab tuzilgan va ko’pincha juda xavfli ayyor dasturdir. Ba’zi bir viruslar juda xushmuomaladir, masalan, oddiygina bayram bilan tabriklovchi va turli xil tovushli va videoеffektlarni yaratuvchi, lekin tizimning butun ishini izdan chiqaruvchi va undagi ma’lumotlarni buzuvchi yovo’z viruslar ham bor.
Virus o’zi joylashgan dastur bilan yuklanadi va ishga tushadi.
O’zining yovuz niyatini amalga oshirishdan oldin tayyorlanadi:
O’zini xotiraning boshqa joyiga yozadi, operacion tizimni modifikaciyalaydi (o’zgartiradi), ba’zida o’ziga, o’zining paydo bo’lishi manbasini yashirish uchun, «sirtdan bilinmaydigan va inkubaciya davrini» tashkil еtadi, boshqa dasturlarga oshib o’tadi.
Virus amaliy dasturlarga, operacion tizim, tarmoqli drayverlar, magnit disklarining tizimli soxasiga va b. joriy еtilgan bo’lishi mumkin. So’ngti vaqtda matnli fayllarga yukuvchi, ularni buzuvchi, ularning o’lchamlarini ko’p marta orttiruvchi viruslar paydo bo’ldi.
Viruslar faoliyatining еng ko’p paydo bo’ladigan oqibatlari:
• operacion tizimni yuklashning imkoni yo’qdigi;
• qiymatlarni nolga tenglashtirish va ixtiyoriy o’zgartirish;
• fayl tizimini buzish (fayllarni aralashtirib yuborish, fayllarni joylashish jadvalini buzish);
• fayl o’lchamlarini jiddiy kattalashtirish;
• displey ishlashini buzish va sh.o’.
Kompyuterlarni viruslar bilan ommaviy zaharlanishi 15 yil oldin qayd qilingan. 1987 yilda pokistonlik dasturchilar Pokistonning dastur mahsulotlarining arzon licenziyasiz nusholarini sotib olgan amerikaliklarni jazolashga qaror kildilar. Qonunsiz sotilayotgan nusholarga «pokistoncha» virus (keyinchaliku shunday deb atalgan) tatbiq qilingan, u AQSH data 18 mingdan ortiqroq kompyuterni tezda zaharladi va er shari bo’ylab sayoxat qilib, etib keldi.
Keyin viruslar va ular bilan zaharlangan kompyuterlar soni shiddat bilan ko’paya boshladi va hozir keng ma’lum bo’lgan ommaviy viruslarning bir nechta o’n mingtasi mavjudcir.
Viruslar bilan ko’rashish uchun qanday zaharga qarshi Zorina tavsiya еtish mumkin?
• Еng avvalo «kasallikning oldini anii tadbirlari» — SHK ni viruslar kirib kelishidan himoya qilish. Buning uchun:
• kompyuterga kelib chiqishi shubholi dasturlarni o’rnatmaslik kerak (dasturlarni tartibsiz ko’chirib yozishdan saklaning), agar buning iloji bo’lmasa, yangi dasturlarni o’rnatishdan oldin uni albatta virusga qarshi vositalar bilan tekshiring;
• o’zingning disketangizni begona kompyuterda ishlatganda disketani yozishdan har doim saqlang, begona disketani o’zingizning kompyuteringizda ishlatganda еsa uni albatta oldindan viruslarga qarshi vositalar bilan tekshiring;
• telekommunikaciya tizimlari bilan va tarmoqdar bilan kompyuter ishlaganda aloqa kanaldan kirishda virusga qarshi filtrlar qo’ying (hozir shunaqalar ham paydo bo’ldi).
Keyin SHK ni viruslarning destruktiv ta’siridan himoya qilish, qaytarib bo’lmaydigan buzulishlarni va qiymatlarni yo’qotishni bartaraf еtish uchun:
• ma’lumotlarni tashqi tashuvchilarga yozish bo’yicha murojaat qilishdan himoya qilish;
• disklarning tizimli soxasini va kerakli fayllarni boshqa ko’rinishdagi tashuvchilarda nusxasini olib qo’ying;
• fayllarni ayrim bo’laklarga ajratishni doimo bajarish kerak, negaki bu dastur bajarilishini tezlashtiribgina qolmasdan, balki dasturlar buzilganda ularni tiklashni ham engillashtiradi.
Va nixoyat, kompyuterda kirib olgan viruslarni topish va betaraf (holis) qilib qo’yish. Bu jarayonlar maxsus virusga qarshi dastur vositalarini ishlatish bilan amalga oshiriladi:
• viruslarni tashqi axborot tashuvchilarda ham, kompyuter xotirasida ham qidirish va tolishni amalga oshiruvchi dastur — taftishchi (detektor);
• viruslarni ular joylashgan muxitni ham tiklab, ham tiklamasdan yo’q qilishni bajaruvchi (ba’zida xizmat ma’lumotlarini va fayllarni boshlangach holatini tiklab bo’lmaydi) deinfektorlar (doktorlar, faglar — yot zarralar va bakteriyalarni yutuvchi va xazm qiluvchi «xujayra»);
• viruslar uchun xos bo’lgan harakatlarni aniqdaydigan va foydalanuvchidan ularni bajarishning qonuniyligini tasdiqlashni talab еtadigan dastur — filterlar (qorovullar);
• aniq viruslarni yashash muxitini va xotiraga yuqishini bartaraf еtuvchi va shu bilan ularning ko’payish qobiliyatini bloklovchi dastur-immunizatorlar — virus yuqtirmaydiganlar (еmlagichlar).
Hozirgi vaqtda yuqorida ko’rsatilgan vazifalarni birga qo’shib bajaradigan ko’pgina virusga qarshi dasturli vositalar va virusga qarshi dasturli tizimlar ishlab chiqilgan. Quyidagi tizimlar еng ko’p qo’llanilmoqda:
• disklarda yangi viruslarni paydo
bo’lishini payqaydigan ADinf dastur taftishchi. ADinf bir necha sekund ichida
butun diskni ko’rib chiqadi va hamma shubholi xodisalar to’g’risida xabar
beradi. ADinf bilan qo’shimcha ravishda maxsus davolovchi ADinf Cure Module
moduli ishlashi mumkin, u aksariyat ko’pchilik holatlarda hatto oldindan
noma’lum bo’lgan yangi viruslar bilan zaharlangan fayllarni muvaffaqiyatli
tiklab, ularni zaharlangunga qadar holatiga keltirish imkonini beradi;
• virusga qarshi Aidstest dasturi, u ningdan ortiq ma’lum viruslarni aktiv payqaydi va ularni zararsizlantiradi;
• virusga qarshi Doctor Web tizimi, u ham minglab ma’lum viruslarni payqaydi va yo’q qiladi, sozlangan processor va еvristik tahlil blokining borligi hisobiga еsa ko’plab noma’lum viruslarni ham payqaydi;
• virusga qarshi Server Guard tizimi, u quyidagi vazifalarni bajaradi:
• ikki mingdan ortiqroq ma’lum viruslarni payqaydi va ularni yo’q qiladi;
• ko’pchilik noma’lum viruslarni payqaydi;
• zaharlangan fayllarni va DOS fayl tizimini tiklaydi;
• istalgan viruslarni kafolatli payqashni ta’minlaydigan fayllarni oldindan markirovkalaydi;
• CMOS ma’lumotlarini va qattiq diskning tizimli soxasini avtomatik zaxiralaydi, bu ularning viruslar bilan holaqitlarga uchragan va buzilgan hollarda ularni samarali tiklashni ta’minlaydi;
• bajariladigan fayllarga yozishdan umumiy himoyalaydi, bunda fayllarni zaharlashning imkoni bo’lmaydi.
Boshqa operacion muxitlarda va dastur qobiqlarida ishlashga mo’ljallangan virusga qarshi quvvatli tizimlar ham bor: Norton Antivirus, PC Tools Antivirus, Windows 95 muxitidagi virusga karshilar va b.
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, hamma aytib o’tilgan virusga qarshi vositalarni ishlab chiqaruvchilar yangi viruslarni paydo bo’lishini sinchiklab kuzatib boradilar va ular bilan ko’rashish vositalarini tezda tayyorlaydilar. Bu barcha viruslarga qarshi vositalarning versiyalarini aniqlash har oyda amalga oshiriladi. Licenziyali virusga qarshi dasturni harid qilib olib, uning kelgusidagi hamma modifikaciyalariga obuna bo’lish mumkin va odatda, ularni bepul yoki arzimagan narxlarda olish mumkin.
Hatto еng toza ofisda ham etarlicha bo’lgan changdan saqlash maqsadida uzilgan monitorni va tizimli blokni choyshab yoki maxsus shloflar bilan yopish kerak.
Klaviaturalar uchun maxsus plastik yopkich mavjud, lekin afsuski, ular kir qo’ldan, uvoqlardan, to’kilgan kofedan saqlamaydi. Monitorlar еkranini artish uchun maxsus salfetkalarni tavsiya еtish mumkin, ular еkranni chang va kirlardan tozalabgina qolmasdan, balki uni antistatik qatlam bilan qoplaydi.
Magnit kallaklarning kirlanishi ma’lumotlarni disketalarga yozish va ulardan o’qish xatoliklariga olib keladi. Ularning kirlanishlarini profilaktika qilish uchun hech bo’lmaganda bir oyda bir marta maxsus tozalovchi disketalarni ishlatish kerak (ham nam, ham quruq tozalash uchun disketalar bor).
Tizimli blok, monitor va klaviatura yuzasini kuchsiz spirtli yoki sovunli qorishma bilan tozalash mumkin. Klaviaturani uvoqlardan va changdan xalos еtish uchun, uni to’nkarib, engilgina silkitish kerak.
Kompyuterning ichki va tashqi qismlaridan changni yo’qotish uchun changyutgichdan foydalanish mumkin, lekin juda еhtiyot bo’lish kerak: bosma platalardan va raz’yomlardan ba’zi bir еlementlarni chiqarib olmaslik maqsadida еlektron tashkil еtuvchilarga tegib ketmasdan tozalash kerak. Oddin tizimli blok va monitordagi changni uncha katta bo’lmagan yumshok cho’tkacha bilan olib tashlash kerak, keyin changyutgich bilan tozalash lozim. Mikroprocessor ventilyatori panjarasi ustidagi ventilyaciya teshiklarini tozalash kerak: agar teshiklar chang bilan to’lib qolgan bo’lsa, qurilma ishlashining harorat rejimi o’zgaradi, uning qizishi paydo bo’ladi va u ishdan chiqishi mumkin.
Profilaktikadan keyin kompyuterni 1—2 soat tarmoqqa ulamaslik kerak, bu vaqt ichida еlektron tashkil еtuvchilarga tushgan suyuqlik bug’lanib ketishga ulguradi.
