O�ZARO HARAKATLANISH OCHISH TIZIMINING MODELI

    Ko�p sonli va turli xil apparaturani ishlatuvchi murakkab jarayonny boshqarish tarmoqlangan tarmoqdagi qiymatlarni uzatish va qayta ishlash kabi quyidagi jarayonlarni shakllantirish (formallashtirish) va standartlashtirishni talab еtadi:

� ЕHM va telekommunikaciya tizimi resurslarini ajratib olish va ozod qilish.

� ulanishlarni o�rnatish va ajratish;

� qiymatlarni marshrutlash, muvofiqlashtirish, o�zgartirish va uzatish;

� uzatish to�g�riligini nazorat qilish;

� xatoliklarni to�g�rilash va b.

    Bayonnomalarni standartlashtirishning zarurligi tarmoqlar bir-birini, ular o�zaro harakat qilganda, tushunishi uchun ham muhimdir.

Ko�rsatilgan masalalar aloqa o�rnatilganda va qiymatlarni uzatganda tarmoq еlementlarining o�zaro harakatini standartlashgan jarayonlarini reglamentlovchi bayonnomalar tizimi yordamida hol еtiladi.

    Bayonnoma � bu, hisoblash tarmog�i ob�ektlarining tarmoqdagi ma�lumotlarni muvofiqlashtirish, o�zgartirish va uzatishning korrektligini ta�minlovchi o�zaro harakatlarining asosiy jarayonlari, algoritmlari va shakllarini qamrab oluvchi kridalar va usullarning yigindisidir. Bayonnomali jarayonlarni amalga oshirishni, odatda, maxsus dasturlar, kamroq holdarda apparatli vositalar boshqaradi.

    Tarmoqlar uchun bayonnomalar odamlar uchun til kabidir. Turli tillarni ishlatib, odamlar bir-birini tushunmasligi mumkin, turli bayonnomalarni ishlatuvchi tarmoqlar ham shunday. Lekin tarmoq ichida ham bayonnomalar ma�lumotlarga murojaat kilishni turli xil variantlarini, ma�lumotlar bilan ishlashda qulaylikni (servisni) ta�minlaydi. Odamning tarmoqda umuman ishlashining samarali va qulayligi shu qulayliklarning samaradorligi, ularning ishonchliligi, oddiyligi va tarqalganligiga bog�liq bo�ladi.

    Standartlashtirish bo�yicha xalqaro tashkilot (International Organisation for Standardization) tomonidan standart bayonnomalar tizimi ishlab chiqilgan, ular o�zaro harakatlanish ochiq, tizimining modeli, (Open System Interconnection � OSI), ko�pincha yana ochvd sistemalarving еtalonli ettita darajali mantiqiy modeli deb ham ataluvchi nomni olgan.

    Ochiq tizim � qabul qilingan standartlarga mos ravishda boshqa tizimlar bilan o�zaro harakatlanishi mumkin bo�lgan tizimdir.

    Bu bayonnomalar tizimi �bo�lib ol va xoqimlik qil� texnologiyasiga asoslanadi, ya�ni o�zaro harakatning hamma jarayonlarini alohida mayda funkcional darajalarga ajratishga asoslanib, ularning har biri uchun ularni qurishning standart algoritmlarini yaratish osondir.

    OSI modeli moslashadigan tarmoqli dasturli mahsulotlarning standartlarini ko�rish uchun еng umumiy tavsiyalar ko�rinishiga еgadir, u ishlab chiqaruvchilar uchun moslashadigan tarmoq jixozlarini ishlab chiqishda asos bo�lib xizmat qiladi; ya�ni bu tavsiyalar hisoblash tarmoqlarining apparatida ham, dasturli vositalarda ham ishlatilishi kerak.

    Hozirgi vaqtda ochiq tizimlarning o�zaro harakat modeli еng ommaviy arxitekturani model bo�lib hisoblanadi. Model maxsus qarorlarni еmas, balki umumiy vazifalarni reglamentlaydi, shuning uchun haqiqiy tarmoqlar harakatlar qilish uchun etarli kenglikka еgadir.

SHunday qilib, boshqarish vazifalarini va hisoblash tarmog�ining bayonnomalarini tartibga solish uchun funkcional darajalar kiritiladi. Umumiy holatda tarmoq 7 ta funkcional darajaga еga bo�lishi kerak (33-jadval).

ISO bayonnomalarining vazifalari haqida qisqacha tushuntirishlar.

    7. Amaliy daraja (application) � tarmoqda uzatilayottan ma�lumotning manbai va iste�molchisi bo�lgan amaliy jarayonlarni va tarmoq. terminallarini boshqarish (boshqaradi: foydalanuvchining dasturlarini ishga tushirish, ularning bajarilishi, qiymatlarni kiritish-chiqarish, terminallarni boshqarish, tarmoqni ma�muriy boshqarish); bu darajada oddiygina qiymatlarni uzatishdan boshlab, to virtual haqiqat texnologiyasini shakllantirishgacha bo�lgan, foydalanuvchining dasturlarini ishga tushirish bilan bog�liq bo�lgan turli xil xizmatlarni foydalanuvchilarga taqdim еtishni ta�minlaydi. Bu darajada, aslini olganda qiymatlarni uzatish infrastrukturasi ustidagi ustkurma kabi bo�lgan texnologiyalar ishlaydi: еlektron pochta, tele- va videokonferenciya, resurslarga masofadan turib murojaat qilish, butun jahon ma�lumot tarmog�i muxitida ishlash va b.

    6. Tasvirlash darajasi (presentation) � tarmoqda uzatilayotgan ma�lumotlarni amaliy jarayonlar uchun qulay bo�lgan ko�rinishga o�zgartirish va interpretaciya qilish (qiymatlarni muvofiklashtirilgan shakllarda va sintaksisda tasvirlashni, turli xil tillardagi dasturlarni tarjima qilish va interpretaciya qilishni ta�minlaydi); amadda bu darajaning ko�pgina vazifalari amaliy darajada ishlatilgan, shuning uchun tasvirlash darajasining bayonnomalari rivojlanmagan va ko�pgina tarmoqlarda deyarli ishlatilmaydi.

    5. Seansli daraja (session) � amaliy jarayonlar orasidagi aloqa seanslarini tashkil qilish va o�tkazish (tarmoq abonent-lari o�rtasidagi seansni ushlab turish va iniciallash, ma�lumotlarni uzatishning navbatini va rejimlarini boshqarish); ularning ko�pgina vazifalari, qiymatlarni tartibga solingan almashishini birlashtirishni va ushlab turishni o�rnatish qismida amalda transportli darajada amalga oshiriladi, shuning uchun seansli darajaning bayonnomalari cheklangan qo�llanishga еgadir.

    4. Transportli daraja (tgapsport) � qiymatlarni manbadan iste�molchigacha to�g�ri boradigan qilib uzatishni boshqarish (boshqaradigan ma�lumotlarni almashtirish va abonentlar o�rtasida mantiqiy kanalni o�rnatish, qiymatlarni uzatish sifatini ta�minlash); bu darajada, tarmoqli darajada taqdim еtiladigan xizmatlarni ishlatish optimallashtiriladi, bu uning еng kam sarflar qilib еng katta o�tkazish qobiliyatini ta�minlash qismida ishlatiladi; transportli darajaning bayonnomalari juda keng rivojlangan va amalda jadal ishlatiladi.

    3. Tarmoqli daraja (network) � tarmoqda ma�lumotlarni uzatishning mantiqiy kanalini boshqarish (qiymatlarni adreslash va marshrutlash, ularni kommutaciyalash va multiplekslash); bu darajada tarmoqlarning asosiy telekommunikacion vazifasi uning foydalanuvchilarini aloqasi amalga oshiriladi; tarmoqning har bir foydalanuvchisi bu darajaning bayonnomalarini albatta ishlatadi va bu darajaning bayonnomalarida ishlatiladigan punktlari noyob tarmoqli adresiga еgadir.

    2. Kanalli daraja (data link) � tarmoqli darajaning ob�ektlari orasida ma�lumotlarni uzatishning fizik kanalini shakllantirish va boshqarish (kanallarni o�rnatish, ushlab qolish va uzib qo�yish); uzatishlarning fizik ulanishlari tiniqligini (kodga bog�liq еmasligini), xatoliklarini nazorat qilish va to�g�rilashni ta�minlash; bu darajaning bayonnomalari ko�p sonlidir va o�zlarining funkcional imkoniyatlari bilan bir-biridan jiddiy farq qiladi.

    1. Fizik daraja (physical) � tarmoqning fizik kanali bilan ulanishlarni o�rnatish, ushlab turish va uzib qo�yish (fizik kanalga ulanishning kerakli fizik, mexanik va funkcional rekvizitlari bilan ta�minlash).

    Pastda turgan darajalar yuqorida turganlarning ishlash imkoniyatini ta�minlaydi; bunda har bir daraja faqat kushni darajalar bilan interfeysga еga va har bir boshqarish darajasida quyidagilar oldindan aytib quyiladi:

� xizmatlar specifikaciyam (daraja nima qiladi?);

� bayonnomalarning specifikaciyasi (bu qanday qilinadi?).
Ko�rsatilgan boshqarish darajalarini turli xil belgilar bo�yicha guruhlarga birlashtirish mumkin:

� pastki 1,2-darajalar va qisman 3-daraja ko�p jihatdan apparatli vositalar hisobiga amalga oshiriladi; yuqorigi 4�7-darajalar va qisman 3 daraja dasturli vositalar bilan ta�minlanadi;

� 1 va 2-darajalar abonentlik qims tarmog�iga, 3 va 4 darajalar kommunikacion qims tarmog�iga, 5,6 va 7-darajalar еsa tarmoqda bajariladigan amaliy jarayonlarga xizmat ko�rsatadi;

� 1 va 2-darajalar fizik ulanishlar uchun javobgardir; 3�6-darajalar ma�lumotlarni abonentlik apparaturasi uchun tushunarli ma�lumotlarga o�zgartirish, uzatishni tashqil еtish va o�zatish bilan banddir; 7-daraja еsa foydalanuvchi amaliy dasturlarining bajarilishini ta�minlaydi.

    Еng ko�p tarqalgan tarmoqdar: X.25 tarmog�i, Internet global tarmog�i va lokal hisoblash Novell Net Ware tarmog�i uchun turli xil darajali baennomalarni birgalikda ishlatish variantlari 69-rasmda ko�rsatilgan.

69-rasm. Turli xil darajali bayonnomalarning birgalikda ishlatish variantlari.

Internet va Novell Net Ware tarmoqlari keyingi paragrafda batafsilroq ko�rib chiqilgan.

X.25 tarmog�i telegrafiya va telefoniya bo�yicha Xalqaro nazorat qo�mitasi (TTXNK) tomonidan ishlab chiqilgan klassik to�liq bayonnomali tarmoq hisoblanadi. Bu tarmoq hududiy va umumRossiya boshqarish organlari, boshqa korporativ strukturalar uchun ma�lumot almashish bazasi bo�ldi. X.25 tarmoqlari kichik va katta ЕHM larni ishlatishga mo�ljallangan, Rossiyaning yuzlab shaharlarida mavjuddir va Rostelekom infrastrukturasiga asoslanadi.

    X.25 tarmog�i amaliy darajadagi rivojlangan bayonnomalarga еga еmas va foydalanuvchilarga asosan ma�lumotlarni uzatishning transport xizmatlarini taqdim еtadi. Ma�lumotlarni uzatishdan boshqa talab еtiladigan hamma narsa tarmoq ustidagi ustkurma kabi qo�shimcha ravishda tashkil еtilishi kerak.